(Bài tham gia cuộc Hội thảo năm 2008 “TRÍ THỨC LÀ AI?”, do GS Phan Đình Diệu chủ trì, đã công bố trên báo, đã in mẫu “Phiếu đăng ký tham gia”, nhưng không hiểu vì sao cuối cùng cuộc Hội thảo lại không được phép diễn ra.)

Hà Sĩ Phu

Ở Việt Nam ta, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản, năm 1930 Trí thức từng được xếp số 1 trong chuỗi bốn kẻ thù TRÍ PHÚ ĐỊA HÀO cần “đào tận gốc, trốc tận rễ”. Nhưng rồi thế cục xoay vần, năm 2008 này, sau một khoá họp trung ương của Đảng Cộng sản, Trí thức đã được kéo lên, xếp hàng cuối trong chuỗi ưu tú “CÔNG NÔNG TRÍ”. Chừng ấy năm trời, từ “kẻ thù” số 1 được chuyển lên thành “đồng chí” số 3 cũng quý lắm rồi!

Lịch sử đã trôi 78 năm, tức đã quá tuổi một người thọ “xưa nay hiếm”, hôm nay chúng ta lại phải thảo luận để tìm một định nghĩa cho loại công dân “quái dị” này: TRÍ THỨC LÀ AI? Không “quái dị” sao được, khi loại công dân này luôn làm cho Đảng đau đầu, trước đây đã bị “xuống chó” nay lại được “lên voi”, dẫu loại “voi” nhỏ con này vẫn rất cần có quản tượng cầm búa cầm liềm đứng bên chế ngự!

TRÍ THỨC có ba đặc điểm, hay ba tính chất:

1/ Tính chất tự do và không ranh giới: Người Trí thức có thể đi sâu vào một lĩnh vực nhất định, nhưng không bị khoanh vùng trong lĩnh vực đó, trong quốc gia đó. Sự phân chia thành các lĩnh vực khoa học tự nhiên, khoa học xã hội, văn hoá, văn nghệ, chính trị, đạo đức, kinh tế, quốc gia, quốc tế, con người, nhân loại… vân vân… đều chỉ là những sự phân chia tương đối, quy ước, tạm thời. Sự phát triển và liên tưởng của lô-gích tư duy sẽ vượt qua những ranh giới ấy.

2/ Tính chất tiên phong và phát hiện, dự báo: Bởi được trang bị bằng hai công cụ đặc biệt là kho tri thức ngàn đời của nhân loại đã đúc kết thành các khoa học và sức nhạy cảm chủ quan của bộ óc cá nhân, những người Trí thức như những “bộ máy dò” tiên phong vô cùng nhạy cảm, nó bay về muôn phương, nó cảm ứng lập tức với những cái mới, cái bất thường, nó xâu chuỗi lập tức những quan hệ tuyến tính, những quan hệ thuận quy luật và trái quy luật. Học vấn tuy là điều kiện cần thiết tất yếu cho đặc điểm này, nhưng cũng chỉ là những điều kiện làm nền, điều kiện ban đầu thôi, chưa hề đầy đủ để tạo nên Trí thức.

3/ Tính lương thiện, tính nhân văn hay tính “Người” (“người khôn ngoan” Homo sapiens): Con người là sự diễn tiến liên tục và bất tận từ con vật hoang dã hướng đến con người hoàn thiện. Trong đó, Trí thức là “bộ máy lọc”, chuyên lọc bỏ những cặn bã phi nhân tính. Sự thôi thúc của Nhân tính này khiến Trí thức cứ vơ nỗi đau của người khác thành nỗi đau của mình, mà tự làm khổ mình, tự gây rắc rối cho mình. Tất nhiên “bộ máy lọc” này cũng đang tiến hoá theo thời gian nên sự lọc này không thể thoát khỏi sự hạn chế của giai đoạn lịch sử, có thể lọc rồi sẽ lại được lọc nữa.

Tầm Trí thức của một người là do ba đặc điểm ấy được kết tinh ở cấp độ nào. TRÍ THỨC là “chiếc máy dò vạn năng, vượt mọi ranh giới, là bộ máy lọc lương thiện rất mẫn cảm”, và khi bắt được sự cảm ứng, sự cộng hưởng, thì những cảm ứng ấy lập tức biến thành năng lượng của lý trí hoặc của cảm xúc, thành những kết quả lý thuyết và hành động. Điều ấy giải thích tại sao NHỮNG NGƯỜI THẦY GIỎI, CÓ TƯ DUY MINH TRIẾT LUÔN ĐI KÈM VỚI NHÂN CÁCH, VỚI KHÍ PHÁCH VÀ SỰ DẤN THÂN! Ngoài sự thôi thúc của tính Thiện, sự thôi thúc của Lý tính tìm kiếm vô giới hạn cũng khiến Trí thức thường “xớ rớ” vào những việc không phải của mình, những Trí thức muôn đời cứ “vô duyên” như thế!

Ba tiêu chuẩn “Nhân, Trí, Dũng” (hay Bi, Trí, Dũng) là ba tiêu chuẩn lý tưởng của con người ưu tú, cũng là tiêu chuẩn lý tưởng cho tầng lớp tinh hoa: TRÍ THỨC. Thiếu Nhân hay thiếu Dũng thì Trí cũng chỉ là Trí thức què.

Bởi có NHÂN nên phản ứng với sự bất nhân, bởi có TRÍ nên phản ứng với sự ngu dốt và loè bịp, bởi có DŨNG nên phản ứng với sự hèn nhát dù là hèn nhát có tính toán, nguỵ trang. Vì thế Trí thức luôn phản biện, luôn gây khó cho một số đối tượng, khiến họ khó chịu, vì Trí thức thường làm rõ mọi điều, xé toạc bức màn che của họ, làm “bể mánh” của họ.

Do đặc trưng ở tính TỰ DO và tính CÁ THỂ, trong đó tính “thiên bẩm” rất quan trọng, nên xã hội có thể dạy kiến thức, dạy cách viết văn… nhưng không thể đào tạo được Trí thức, đào tạo được Nhà văn. Có thể đào tạo một đội ngũ những chuyên viên giỏi, những người có bằng cấp, những người lao động trí óc giỏi, nhưng không thể đào tạo được ra một đội ngũ Trí thức. Trí thức là sự phát triển cá nhân!

Việc các Trí thức cùng nhau kết lại để cùng làm một việc gì đó, để đạt một mục tiêu gì đó là việc rất cần thiết nhưng đó chỉ là những việc cụ thể, có giới hạn. Bản chất Trí thức vốn là KHÔNG ĐỘI NGŨ, tuy giữa họ luôn có sự hợp đồng, và thành quả của người này tự nhiên kích thích sự sáng tạo ra thành quả của người kia.

Nếu có một nghị quyết của Đảng Cộng sản về “đội ngũ Trí thức Xã hội chủ nghĩa” trong đó đưa ra muôn vàn điều ưu ái cho Trí thức, thì rất đáng quý, nhưng giá được như các nước văn minh, ĐỪNG CÓ MỘT NGHỊ QUYẾT VỀ TRÍ THỨC THÌ CÒN ĐÁNG QUÝ HƠN, vì đối với những cánh chim thì chẳng cái lồng son nào quý bằng sự tự do! ĐIỀU GÌ CẦN SỰ TỰ NHIÊN THÌ CÀNG NHỌC CÔNG NHÀO NẶN CÀNG LÀM HỎNG VIỆC! Tạo một nền tảng xã hội thuận lợi cho sự phát triển Trí thức là điều rất quý, nhưng đừng xác định Chân lý trước cho họ, ĐỪNG ĐỊNH HƯỚNG VÀ QUẢN LÝ CÁI ĐẦU CỦA HỌ!

Từ những đặc điểm kể trên hiển nhiên rút ra kết luận: Trí thức ưu tú đúng là Hiền tài, là nguyên khí quốc gia! Vốn quý này ai dùng được thì thành công vô hạn, không nhà cầm quyền nào lại không biết điều đó. Chỉ có một điều mà một số người cầm quyền không biết, đó là:

- Trí thức là NGƯỜI THẦY TỐT nhưng là TÊN ĐẦY TỚ XẤU! (Nếu bị dùng như công cụ, Trí thức chỉ còn là một Trí nô hèn mọn).

- Nếu thực tâm coi Trí thức là một người thầy, người thầy ấy sẽ cung cấp không công cho xã hội những hiểu biết quý giá (như số phận con tằm dẫu chẳng ai thuê cũng cứ nhả tơ).

- Nhưng đã coi họ là thầy của mình thì xin đừng lãnh đạo thầy, đừng chỉ dẫn thầy, đừng khoanh vùng cho thầy, nhất là đừng xoa đầu hay doạ nạt thầy, mà… tội nghiệp!

- Tồi tệ hơn, nếu dùng Trí thức như một tên đầy tớ, mua nó bằng tiền hay ép nó bằng bạo lực, thì kẻ tay sai này dẫu đắc lực đến mấy, về sau, dù vô tình hay hữu ý nhất định nó sẽ phản chủ, làm cho lão chủ lụn bại không thể chống đỡ, bởi trong trường hợp này Trí thức đã biến tính không còn là Trí thức đúng nghĩa. KHI BUỘC PHẢI TRUNG THÀNH VỚI CHỦ, TRÍ THỨC KHÔNG CÒN TRUNG THÀNH VỚI CHÂN LÝ, VÀ SẢN PHẨM CỦA NÓ CHỈ LÀ SẢN PHẨM GIẢ, thay vì phải can gián nó lại toa rập cho chủ vừa lòng.

Trên đây là những Ưu điểm đặc trưng của Trí thức với tư cách một tầng lớp tinh hoa. Nhưng một người Trí thức cụ thể thì dễ gì đạt được mức độ lý tưởng ấy? Vả lại cái gì cũng có mặt trái, tập trung mặt này dễ để lại khoảng trống về mặt khác. Ưu điểm này buộc phải chấp nhận nhược điểm khác. Một thiết bị “nano” tinh vi, mỏng mảnh, nhạy cảm thường khó chịu nhiệt, tính chịu quăng quật ắt thua những chất liệu “nồi đồng cối đá”. Cho nên, giới Trí thức lại có những nhược điểm của nó, và điều này cũng rất cần được khảo sát, nghiên cứu!

*

Ý kiến tôi trong bài tham luận này chỉ có thế. Nhưng để thư giãn đôi chút, tôi xin trở lại ý kiến ban đầu về chuyện Công-Nông-Trí: Đảng ta tự xưng là đảng của giai cấp Công nhân, liên kết với Nông dân là đội quân chủ lực, nên lá cờ đảng chỉ có liên kết hai thứ búa liềm. Lúc đầu hẳn Đảng Cộng sản phải nghĩ rằng triết lý như thế là hoàn hảo. Này nhé, Công nhân đã là “giai cấp tiền phong tiến bộ nhất, tiêu biểu cho phương thức sản xuất hiện đại”, Đảng Cộng sản đã là “đội tiền phong tinh hoa của giai cấp Công nhân”, lại thêm có “lý thuyết Mác-Lê khoa học dẫn đường”, thế thì bao nhiêu Trí tuệ ưu việt đã nằm ở đấy cả rồi, nói Trí thức nữa là thừa!

Đối với Đảng Cộng sản, Trí thức chẳng những là khúc ruột thừa “appendice” vô dụng mà đôi khi lại còn bị nhiễm trùng, sưng tấy lên nguy hiểm. Đảng Cộng sản coi những Trí thức có mặt trong hàng ngũ Cách mạng chẳng qua chỉ là Trí thức đã “được đầu hàng giai cấp” (!) tức là đã được thuần hoá, được “công nông hoá” rồi, thế thì an toàn rồi phải không?

Nhưng, cuộc đời đúng là tên phản biện lại Mác-Lê cực kỳ lì lợm. Kiên định mãi, rồi cuộc đời cũng lay cho Đảng bừng tỉnh, khi toàn thế giới đã bước vào một kỷ nguyên mới mệnh danh là “Kỷ nguyên của TRÍ TUỆ”! Đi vào kỷ nguyên của Trí tuệ mà không trương cờ Trí thức ra thì làm sao thuyết phục thiên hạ? Bởi thế cái anh đầu sỏ cần “đào tận gốc” ngày trước nay đã được phục hoạt, kéo lên cho nhập vào hàng ngũ tiên phong.

Nhưng kẹt một nỗi làm sao có thể xếp TRÍ lên trên CÔNG và NÔNG được khi đã “nguyện trung thành” với lý thuyết Cộng sản và lá cờ búa liềm? Vậy là dù có công nhận “Hiền tài là nguyên khí quốc gia”, thì cũng phải để Hiền tài, để Trí thức xếp hàng ba sau Công và Nông thôi!

Dù có hết lời vinh danh Trí thức thì thứ tự vẫn phải là CÔNG-NÔNG rồi mới đến TRÍ chứ không đảo lộn hàng ngũ được! Bên cạnh đó trong Kinh tế thị trường lại còn phải vinh danh THƯƠNG NHÂN bằng cách tổ chức “Ngày Doanh nhân” nữa, vậy xếp Thương nhân theo thứ tự nào? (Thế thì cứ chấp nhận luôn cái công thức SĨ-NÔNG-CÔNG THƯƠNG, cái thứ tự vốn đã có trước đây nhiều thế kỷ cho xong!).

Năm 1996, lần đầu tiên thấy Trí thức được lôi lên đứng sau Công Nông, tôi đã buột miệng làm mấy câu vè:

TRÍ, PHÚ, ĐỊA, HÀO

Bốn anh Trí Phú Địa Hào

Chỉ riêng anh Trí lao đao đến giờ

Đảng ta thương Trí ngu ngơ

Cho CÔNG-NÔNG-TRÍ chung cờ liên minh

Trông lên LIỀM-BÚA hai hình

Trí ta vẫn chẳng thấy mình ở đâu

Quay sang tìm Phú, Địa, Hào

Thấy ba bụng phệ… đã vào… Đảng ta!

(HSP-1996)

Đã tưởng Mác Lê là Trí tuệ bao trùm, cự tuyệt hết thảy mọi giá trị truyền thống, ngờ đâu lại phải rước thêm cái Kinh tế Thị trường nên phải chắp vá thành “Kinh tế Thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa”, kể cũng đã láu cá, đã khôn ngoan. Nhưng cờ Búa Liềm, bản chất đầy sự lạc hậu, lạc lõng, nay đứng trước một KỶ NGUYÊN của TRÍ TUỆ quá mới lạ, hoành tráng, bao la, bao phủ toàn cầu thì phải ghép thế nào cho thuận, cho khớp? Các thợ chắp vá bậc thầy chắc cũng nát óc mà nghĩ chưa ra.

Thôi thì, đừng nhọc công chắp vá nữa! Bỏ đi, làm hẳn cái mới, vì dân vì nước hẳn hoi và hợp Thời đại, chắc dễ hơn nhiều!

H.S.P.

(Phác thảo đầu tiên ngày 20-7-2008, có tu chỉnh)