Phan Tấn Hải

Miến Điện đang khởi đầu của cuộc nội chiến. Các nhà thơ, bản chất là yêu thương hòa bình, đang cùng toàn dân Miến Điện bị lịch sử xô vào một trận dông bão mới. Giấy mực thi ca đôi khi là những gì cực kỳ xa rời hiện thực lịch sử, nhưng đồng thời nơi một góc nhìn khác, cũng đang hiển lộ những ẩn khuất khó tìm trong lòng người. Nhà thơ có khi là nạn nhân lịch sử, và cũng có khi là nhân chứng, nơi chữ của họ sẽ được lưu giữ thành một tài sản riêng cho đời sau.

Và có khi, nhà thơ phải trả giá bằng sinh mạng cho những gì họ đã viết. Bản tin Reuters hôm 10/5/2021 cho biết rằng nhà thơ Miến Điện Khet Thi, người đã viết những dòng thơ chống lại các tướng lãnh đã thực hiện cuộc đảo chánh ngày 1/2/2021, đã chết sau khi bị an ninh giam giữ, và xác của ông được trả về cho gia đình mai táng với nội tạng đã bị lấy đi. Một phát ngôn nhân của chính phủ quân sự không trả lời câu hỏi từ phóng viên hỏi về cái chết của Khet Thi, người đã viết lên dòng thơ:

Họ bắn vào đầu [người dân]
nhưng họ không biết rằng cách mạng nằm ở tim.

Thi sĩ Khet Thi chỉ mới 45 tuổi, dựa theo thông tin từ trang Facebook của ông. Vợ của Khet Thi nói rằng cả hai vợ chồng bị phỏng vấn hôm Thứ Bảy 8/5/2021 bởi cảnh sát và quân đội tại thị trấn Shwebo, trong khu vực Sagaing – trung tâm của cuộc kháng chiến chống lại cuộc đảo chánh quân sự mà trong đó lãnh tụ dân cử Aung San Suu Kyi bị bắt.

Chaw Su, vợ của nhà thơ Khet Thi, nói trong tiếng khóc với BBC chương trình tiếng Miến Điện từ Monywa, rằng hai vợ chồng cùng bị thẩm vấn, “Họ nói chồng tôi ở trung tâm thẩm vấn. Nhưng anh không trở về, chỉ có xác của anh. Họ gọi tôi vào buổi sáng và bảo tôi lên đón chồng tôi ở bệnh viện tại Monywa. Tôi nghĩ có thể là gãy tay hay gì đó… Nhưng khi tôi tới, anh nằm ở nhà xác, nội tạng bị lấy đi rồi.”

Tổ chức có tên là Assistance Association for Political Prisoners nói rằng nhà thơ Khet Thi chết ở bệnh viện sau khi bị tra tấn ở trung tâm thẩm vấn, và nói rằng số người dân bị giết từ khi đảo chánh xảy ra là 780 người.

Khet Thi là nhà thơ thứ ba chết trong các cuộc biểu tình và phản kháng đã lan truyền khắp Miến Điện từ khi cuộc đảo chánh xảy ra. Khet Thi là bạn của K Za Win, 39 tuổi, một nhà thơ bị bắn chết trong một cuộc biểu tình ở Monywa hồi đầu tháng 3/2021. Khet Thi là một kỹ sư trước khi bỏ nghề hồi năm 2012 để tập trung vào làm thơ, từ đó tự mưu sinh bằng cách làm và bán bánh và cà-rem.

Hai tuần sau cuộc đảo chánh, Khet Thi viết:

Tôi không muốn là anh hùng
tôi không muốn là tử sĩ
tôi không muốn là tên hèn
tôi không muốn là kẻ ngu
tôi không muốn tiếp tay bất công
nếu tôi chỉ còn một phút để sống
tôi muốn lương tâm mình trong sạch giây phút đó.

Gần đây hơn, Khet Thi viết rằng anh là một người chơi đàn guitar, một người nấu bánh và là một nhà thơ – không phải là người có thể nổ súng được. Nhưng có lẽ thái độ anh cũng thay đổi, khi anh viết:

Dân tôi đang bị bắn
tôi chỉ có thể ném thơ ra để chống trả
nhưng khi bạn không chắc rằng
lời của bạn chưa là đủ
rồi bạn cần chọn cho kỹ một khẩu súng
Tôi sẽ bắn.

Nhà thơ Khet Thi

Đã có hai nhà thơ bị bắn chết trước đó vài tuần lễ trong những cuộc biểu tình trong tuần lễ thứ nhì của tháng 3/2021. Bản tin Reuters ngày 10/3/2021 kể rằng trong các đợt quân đội bố ráp và đàn áp biểut ình, đã có 9 nhà thơ bị bắt và 2 nhà thơ bị bắn chết. Salil Tripathi, chủ tịch Ủy ban Nhà Văn Trong Tù của tổ chức PEN International, khi loan tin hai nhà thơ Myint Myint Zin và K Za Win bị quân đội Miến Điện bắn chết đã nói: “Các nhà thơ có chữ; chính quyền có súng. Các nhà thơ đã làm những gì họ có thể với những gì họ có – viết, bày tỏ, nói. Chính quyền làm điều duy nhất họ biết với thứ mà họ có. Lính đã nổ súng.”

Từ khi hai nhà thơ Myint Myint Zin và K Za Win bị bắn chết, có 9 nhà thơ khác đã bị bắt và còn trong tù, dự kiến sẽ bị kêu án nhiều năm tù. Hàng chục nghệ sĩ khác, nhạc sĩ, họa sĩ và nhà văn cũng đã bị giam từ khi những cuộc biểu tình bùng nổ khắp nước.

Tripathi nói rằng việc chính phủ quân sự Miến Điện bắt giam các nhà thơ đã được mô tả trong thi tập The Satanic Verses (Những Vần Thơ Của Quỷ) của Salman Rushdie, người viết rằng mục đích của thơ là:

Để gọi tên cái bất khả gọi tên
để chỉ ra bọn gian tà
để chọn phe
khởi đầu tranh biện
làm biến đổi thế giới
và không cho ngủ yên.

Một ngày trước khi nhà thơ Myint Myint Zin bị bắn chết, cô phóng lên mạng mấy dòng chữ mời gọi biểu tình cả sáng, trưa, chiều, tối. Vào buổi sáng của cuộc biểu tình, cô phóng lên mạng tấm hình cánh tay cô sơn màu kiểu henna. Và rồi tấm hình cánh tay sơn màu henna này được các học trò và bạn thơ của cô chọn làm biểu tượng tưởng nhớ.

Nhà thơ nữ Myint Myint Zin và cánh tay sơn màu henna

.

Đất nước Miến Điện đầy những đau khổ trong nhiều thập niên qua. Các nhà thơ từ nhiều nơi trên thế giới đã nhìn về Miến Điện, nơi đau khổ chồng chất trong thời đại dịch. Cuộc đảo chánh của các tướng lãnh đã làm bước tiến dân chủ lùi lại vài chục năm.

Nhà thơ Sergiodib viết trên mạng Hello Poetry của Hoa Kỳ, ngày 18/4/2021 bài thơ nhan đề Mask (Mặt Nạ) hướng về Miến Điện, trong này, chữ “mask” trong tiếng Anh cũng có nghĩa là khẩu trang, mặt nạ. Trích bài thơ như sau:

Thơ của Sergiodib
MẶT NẠ
Hãy mang một mặt nạ
để chúng ta có thể che giấu nỗi buồn hay niềm vui.
Hãy mang một mặt nạ
để chúng ta có thể che giấu dị biệt của chúng ta
để những con rùa sẽ ăn chúng dưới biển
Hãy mang một mặt nạ
để chúng ta có thể bỏ quên
thêm một cú đảo chánh ở Miến Điện
Hãy mang một mặt nạ
để chúng ta có thể mua và bán cổ phiếu Pfizer…
(ngưng trích).
.

Trong khi đó, nhà thơ Jan Oskar Hansen từ Na Uy, trong bài thơ nhan đề “Miến Điện” (Myanmar) viết vào năm 2017, ghi lại hình ảnh hơn nửa triệu người sắc tộc Rohingya bị đuổi ra khỏi Miến Điện, toàn văn như sau.

Thơ của Jan Oskar Hansen
MIẾN ĐIỆN
Nửa triệu người bị ném ra khỏi quê nhà của họ
sự câm lặng của tội lỗi chúng ta là sức nặng bóng tối
khi chúng ta không được tha thứ để không giúp người.
Để bảo vệ họ với lính LHQ, hay để chuyện đó
cho NATO một vai trò phi chính trị, để ngăn bất công này.
Miến Điện ở xa Châu Âu và người Rohingya
có rất mực sơ khai và họ không có nhà văn nổi tiếng nào.
Chúng ta không biết gì về âm nhạc của họ, sức nặng của sự
câm lặng của chúng ta u tối hơn cả bóng đêm.
(Hết)

.

Những người sắc tộc Rohingya khi bỏ chạy ra khỏi Miến Điện nhiều người đi chân trần. Hoặc vì làm rơi giày dép khi lội sông, hay rơi trên đường chạy, hoặc vì bị quân đội Miến Điện tấn công quá khẩn cấp, nên không kịp tìm giày dép. Hình ảnh này làm thế giới xúc động. Nhà thơ Hoa Kỳ Ryan O'Leary làm một bài thơ vào tháng 8/2018, ghi hình ảnh chân trần vào thơ.

Bài thơ này nhắc tới cựu đệ nhất phu nhân Philippines Imelda Marcos người nổi tiếng vì có tới 3.000 đôi giày. Trong bài thơ, Ryan O'Leary đưa ra con số nhỏ hơn, và đặc biệt là lời trách cứ Aung San Suu Kyi, người từng được Giải Nobel Hòa Bình 1991 về những bất công mà chính phủ Miến Điện đã đối xử với người Rohingya. Bài thơ chỉ có tám dòng, hai đoạn, như sau.

.

Thơ của Ryan O'Leary, tháng 8/2018
MIẾN ĐIỆN
Imelda Marcos chỉ có ba
trăm và sáu mươi lăm đôi
giày. Cứ mỗi năm nhuận, bốn
năm một lần, bà đi chân trần làm từ thiện.
.
Phụ nữ Hồi Giáo chạy với chân trần tới
Bangladesh từ Miến Điện, bởi vì
Aung San Suu Kyi đã tin, rằng
từ thiện luôn luôn bắt đầu từ nhà.
(Hết)

Hình ảnh chân trần của người Rohingya vào thơ.

.

Tuy nhiên, Miến Điện trong nhiều thời gian vẫn là một đất nước của những ngôi chùa tuyệt vời, nơi người dân sống hiền hòa trong giáo lý nhà Phật. Nhà thơ Hoa Kỳ Kaitlyn Lawrence có một bài thơ viết vào tháng 12/2014 về các hình ảnh đẹp nơi Miến Điện. Bài thơ nhan đề “Rondeau” – tức là một thể thơ ba đoạn, với hai âm vận. Trong bài thơ, Miến Điện hiện ra đẹp từ xa tới gần, đẹp cả những chợ phiên cho tới cả những vết sẹo mà đời thường đã để lại. Toàn văn bài thơ như sau.

Thơ của Kaitlyn Lawrence, tháng 12/2014
THƠ BA ĐOẠN
Tôi yêu em như thế, ngôi sao sáng của tôi
Vì em là em, tới nơi em từng đến
tới người em đã gặp, tới những gì em đã thấy
Ánh sáng chói ngời của em làm em là em.
.
Từ những cánh rừng hiệp sĩ tới Miến Điện
có người chỉ thấy em là điếu xì-gà đã cháy
mặc dù với tôi, em là nữ hoàng chói ngời
Tôi yêu em thế đó.
.
Khi em ở gần hay cả khi ở xa thật xa
tôi theo em tới tất cả các chợ phiên
Nhưng không ai có thể đã thấy
rằng có điều tệ hơn, chính là lệ thường
là những gì em để lại thực sự là các vết sẹo
Tôi yêu em thế đó.
(Hết)

Chợ phiên Thaye Zay hai bên đường xe lửa Miến Điện.

.

Trong khi đó, nhà thơ Mohammad Yamin từ Hoa Kỳ, trong bài thơ năm 2013, nhan đề “Bloodshed in Myanmar” (Tắm Máu Tại Miến Điện) từ hình ảnh người Hồi Giáo Rohingya bị xua đuổi ở Miến Điện đã nêu câu hỏi, rằng có phải máu của người Hồi Giáo loãng hơn. Bài thơ nơi đây, xin trích dịch vài đoạn đầu.

Thơ của Mohammad Yamin, 2013
TẮM MÁU TẠI MIẾN ĐIỆN
Mặt trời đỏ vì tắm trong máu
lương tâm thế giới văn minh đang ngủ
nhân loại đang bị dẫn dắt về đâu
nơi đây là một xác người, cổ bị đâm thủng sâu
.
Kên kên đang mở tiệc, bầy chó xúm vô ăn
quỷ ma nhảy múa, thiên thần la hoảng
quái vật tiệc tùng, ma quỷ khiêu vũ
súng chĩa tới lui, vũ khí quơ qua lại
Có phải máu Hồi Giáo loãng hơn
Dễ dàng đổ ra không ân hận
Palestine, Afghanistan, Pakistan, Kashmir và bây giờ Miến Điện
và đang là lời nguyền của Al-Qaida, Lashkar-e-Jhangvi và Taliban…
(ngưng trích dịch)

.

Cõi này hiển nhiên là khổ. Nơi nào cũng khổ. Hoặc khổ nhiều, hoặc khổ ít. Thế giới nhìn về Miến Điện như thế. Và một nhà thơ sắc tộc Rohingya, sau khi chạy khỏi Miến Điện, khi nhìn lại cũng bùi ngùi xúc động. Zaki Ovais là một nhà thơ sắc tộc Rohingya, cũng là một nhân viên phát triển cộng đồng trong một trại tỵ nạn nằm giữa Miến Điện và Bangladesh. Người Rohingya liên tục chạy tỵ nạn trong 200 năm qua, khi họ bị quân đội Miến Điện liên tục bố ráp, xua đuổi ra khỏi quê nhà họ ở Rakhine. Vào tháng 12/2017, sau khi bị quân đội Miến Điện tổng tấn công, đốt nhà, hiếp dâm, tra tấn… khoảng 625.000 người Rohingya chạy tỵ nạn từ Rakhine, Miến Điện, sang nước láng giềng Bangladesh. Bài thơ “I am a Rohingya” (Tôi là một người Rohingya) là bài thơ đầu tiên của chàng thanh niên Zaki Ovais, cho thấy anh sợ hãi chính phận người của anh, và tự thấy anh như gà con nép mình dưới cánh gà mẹ. Bản Anh dịch của James Byrne. Bài thơ rất buồn trong cõi người của chúng ta, được dịch toàn văn như sau.

Thơ của Zaki Ovais
TÔI LÀ MỘT NGƯỜI ROHINGYA
.
Tôi là một con ruồi trong bếp, vo ve
trên mép bờ của một bức vách che.
.
Tôi là một con gà dưới cánh mẹ
ẩn trong khe hẹp của bờ ức mẹ.
.
Tôi là một chim bồ câu trên đường phố Yangon
bị giam trong chiếc lồng bất nhân.
.
Tôi là dòng nước chảy trong sông Mayu
nhớ tới người bạn thân thương: Khí trời.
.
Tôi là một người trong vũ trụ
bị bác bỏ hầu hết các quyền căn bản.
.
Tôi là một người tự sợ chính mình.
(Hết)

Cõi này như thế đó. Trước những hung bạo của cuộc đời, chúng ta chỉ là con ruồi nép người nơi xó bếp, chỉ là chú gà con núp dưới cánh gà mẹ, chỉ là con chim bồ câu bị giam trong lồng, chỉ là dòng nước chảy bị ngộp thở, và là một người bị tước bỏ hầu hết các quyền căn bản. Thế giới buồn đó đang hiển lộ ở Miến Điện, và ở nhiều nơi trên thế giới. Các nhà thơ đang nói lên những hiện thực của thế giới, không chỉ bằng chữ, mà cả sinh mạng của họ.

Bìa tập thơ “I am a Rohingya.”