Inrasara

1. Văn hóa một dân tộc tồn tại ở bản sắc, phát triển ở tiếp nhận và sáng tạo. Thế nào là bản sắc? Ta chỉ hiểu được bản sắc một cái gì đó khi đặt nó bên cạnh một/ những cái khác. Đâu là bản sắc văn hóa Cham? Ở phạm vi hẹp hơn, văn học chẳng hạn, đâu là bản sắc, cái khác biệt nổi bật của văn học Cham khả dĩ làm đa dạng thêm nền văn học Việt Nam?

Người Cham biết sử dụng chữ viết từ khá sớm. Văn học vừa là nhân vừa là quả của ngôn ngữ, tư duy Cham, cả tư duy bình dân lẫn tư duy bác học (tư duy phức hợp, tư duy trừu tượng, siêu hình, tư biện, suy lí…), biểu hiện ở bề nổi lẫn phần chìm trong mọi khía cạnh, lĩnh vực. Ngôn ngữ, chữ viết phát triển thúc đẩy văn học phát triển. Thế nên ở Cham, song hành với văn học dân gian: panwơc yaw tục ngữ, panwơc pađit ca dao, dalikal truyện cổ…, là nền văn học viết phong phú: văn bi kí, sử thi, trường ca, thơ thế sự, thơ triết lí, gia huấn ca… Nhưng di sản văn học ấy đã thất tán quá nhiều. Nỗ lực thu gom hầu dựng lại khuôn mặt của nó bởi các nhà nghiên cứu hơn thế kỉ qua chưa thấm vào đâu, so với đòi hỏi của nó.

Chính sự thất tán này đã gây không ít ngộ nhận, rằng văn học Cham không có gì cả, ngoài mươi truyện kể với vài ba thi phẩm chép tay thiếu đầu hụt đuôi. Chưa kể các ấn phẩm sưu tầm mấy chục năm trước hãy còn lác đác và manh mún, chỉ từ nửa sau thế kỉ XX trở đi, khi các văn bản văn chương Cham được sưu tầm, dịch thuật và công bố, văn học của dân tộc một thời ngự trị suốt dải đất miền Trung Việt Nam hiện nay mới từng bước đến với người đọc.

Văn học dân gian

Truyện kể dân gian gồm thần thoại, truyền thuyết, truyện cổ tích được Thiên Sanh Cảnh, G. Moussay… sưu tập, bên cạnh các bài giới thiệu của Lê Văn Hảo, Phan Đăng Nhật, Nguyễn Tấn Đắc, Trương Sĩ Hùng… được xem là những viên gạch nền. Năm 1995, Nguyễn Thị Thu Vân đệ trình luận văn Thạc sĩ Bước đầu khảo sát truyện cổ Cham tại Trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, là công trình đầu tiên hệ thống hoá các mô típ truyện cổ Cham.

Thơ ca dân gian gồm tục ngữ, câu đố, ca dao, đồng dao, tụng ca… cũng đã được giới nghiên cứu lưu ý góp nhặt và xuất bản.

Văn bia kí được sáng tác từ thế kỉ III đến thế kỉ XV bằng cả hai ngữ là văn tự Cham cổ và Sanskrit, có mặt khắp miền duyên hải Trung Bộ. Thời gian qua, các học giả Pháp phát hiện, dịch và công bố dịch gần hai trăm minh văn, để đến năm 1995 Claude Jacques thu thập và in thành sách với tên gọi Études Épigraphiques sur le pays Cham dày 330 trang; trong đó Lương Ninh đã dịch sang tiếng Việt hai mươi lăm minh văn. Đây là các sáng tác vừa có giá trị sử học lẫn văn chương.

Văn học viết có mấy dòng như Akayet Sử thi, Ariya Trường ca trữ tình, Ariya patauw adat, Gia huấn ca, Thơ thế sự, Thơ triết lí…

Akayet Dewa Mưno. Với 471 câu thơ theo thể ariya cổ điển, xuất hiện ở Champa vào thế kỉ XVI. Câu chuyện được ghi nhận là có quan hệ với Hikayat Dewa Mandu của Mã Lai. Sử thi này đã được Thiên Sanh Cảnh chuyển một phần sang tiếng Việt. Akayet Inra Patra vay mượn Hikayat Indra Putera của Mã Lai được tác giả Cham chuyển thành akayet vào đầu thế kỉ XVII, gồm 581 câu ariya. Đây là sáng tác thuộc mô tip người tráng sĩ đại diện cho phái thiện, sau khi vượt qua bao chướng ngại, bằng tài năng và đức độ của mình đã chiến thắng lực lượng đại diện cho bên ác, mang lại an bình cho xứ sở, hạnh phúc cho nhân dân.

Sử thi là một dòng văn học viết quan trọng của Cham. Dù đa số các tác phẩm được vay mượn từ ngoài nhưng nhà thơ Cham biết hoán cải chúng phù hợp với thực tế lịch sử - xã hội của mình. Qua các akayet này, thể thơ ariya lục bát Cham phát triển hoàn chỉnh và tồn tại đến ngày nay.

Thơ thế sự có Ariya Glơng Anak nổi tiếng gồm 116 câu cũng đã được Thiên Sanh Cảnh dịch đăng trên nội san Panrang (1972).

Các nỗ lực bước đầu của G. Moussay và Thiên Sanh Cảnh trong việc sưu tầm, dịch thuật các thi phẩm cổ như Akayet Dewa Mưno, Ariya Glơng Anak… là thành tựu rất nền tảng. Chính chúng làm một gợi ý cho Inrasara tiếp bước với Ariya Cam - Bini, Ariya Bini - Cam, Ariya Xah Pakei… Các tác phẩm viết bằng akhar thrah được in nguyên văn, dịch và chú thích, đã cho người đọc một cái nhìn nghiêm túc hơn về nền văn học cổ Cham⁽¹⁾.

Có thể nói chỉ khi bộ ba Văn học Cham, Khái luận - văn tuyển của Inrasara ra đời năm 1994-1995⁽²⁾, công trình trình bày tương đối “đầy đủ và có hệ thống về di sản văn học của dân tộc này mà trước đó chưa từng có”⁽³⁾, thì văn học Cham mới phơi lộ được phần nào khuôn mặt của nó. Thời gian gần đây, Cơ quan sưu tập thủ bản Champa Koleksi Manuscrip Melayu Campa thực hiện được ba công trình giá trị về tác phẩm cổ Cham bao gồm phần dẫn luận, nguyên tác chữ Cham truyền thống, chuyển tự Latin và Index^(4). Cũng từ năm 2005, Tủ sách Văn học Cham dự trù mười tập do Inrasara chủ trì biên soạn bắt đầu khởi động, đã tuần tự ra mắt người đọc.

2. Nếu sưu tầm và nghiên cứu chỉ để bảo tồn, ta sẽ làm kẻ giữ kho của ông bà, không hơn. Cần tiếp thu và sáng tạo. Tiếp nối mình và tiếp thu thiên hạ để làm ra cái mới. Hỏi, thế hệ hiện đại Cham học được gì từ tổ tiên?

Mỗi tác phẩm nghệ thuật lớn thật sự hầu như chỉ xảy đến một lần, như thể tạo hóa đúc ra cái khuôn cho riêng nó rồi đập vỡ khuôn đi. Nên tất cả những tác phẩm bắt chước nó đều là thứ phẩm. Một Ariya Bini - Cam, Ariya Glơng Anak, Pauh Catwai hay Ariya Nau Ikak không kéo lê dấu vết của các sáng tác có trước nó. Nó là độc sáng và, độc nhất.

Ariya Bini - Cam dài 162 câu ariya kể về cuộc tình một chiều của hoàng thân Cam Ahier với cô gái Hồi giáo đến từ Mecca, đi qua nhiều vùng đất quê hương với những cuộc chiến, mấy chia li, mất mát. Thời gian và không gian đan xen, đồng hiện, trùng lắp… Nhân vật thoắt vui thoắt buồn, chợt say chợt tỉnh. Ngôn ngữ hàm súc mà bay bổng, tinh tế mà vẫn cuồn cuộn tràn bờ. Kĩ thuật kể chuyện rất gần với thủ pháp sáng tác thuộc dòng ý thức stream of consciousness hiện đại. Một hiện tượng độc đáo trong văn học cổ Cham.

Ariya Glơng Anak dài 116 câu ariya Cham, sáng tác vào khoảng đầu thế kỉ XIX. Đây là thi phẩm triết luận - thế sự đầu tiên trong văn học Cham phô diễn bằng thứ ngôn ngữ vừa giàu chất tượng trưng lẫn ẩn dụ vừa không thiếu tính minh xác của lập luận triết học, xây dựng trên nền xã hội Cham đầy biến cố. Tư tưởng và ngôn từ khá khó hiểu nhưng thi phẩm đã cuốn hút bao thế hệ trí thức Cham đọc và giảng giải.

Pauh Catwai với 136 câu ariya mà mỗi câu như một châm ngôn, một sấm ngữ ngắn, sắc và sâu, mang chứa nhiều tầng ý nghĩa nhân sinh và thời sự xã hội Cham đầu thế kỉ XIX nhiều xáo trộn.

Ba tác phẩm như là ba ngọn tháp đứng biệt lập trong văn học dân tộc. Một ít phân tích sách vở hầu rút ra kết luận mang tính nguyên lí về các yếu tố tạo nên kiệt tác văn học Cham ở quá khứ: Nội dung luôn gắn với sinh mệnh dân tộc, tâm cảm dân tộc dù nó có thể thuần tình yêu lứa đôi, triết lí hay thế sự nóng bỏng tính thời sự trong phạm vi một dân tộc, một khu vực nhưng được nâng lên tầm nhân loại, giai độ thế giới. Từ thể thơ, ngôn ngữ cho đến giọng điệu… đầy sáng tạo gần như đột biến, chưa từng có trước đó. Nhịp thơ Ariya Glơng Anak đi mạnh khỏe, dứt khoát không lê thê rề rà như các sử thi cũ. Và dù đó là các tác phẩm văn chương nhưng chúng cho ta một hiểu biết sâu rộng về nhiều lãnh vực. Đọc tác phẩm, người đọc luôn có cảm giác các tác giả phải là những đại trí thức hàng đầu của Cham lúc đó.

Đó là ba tác phẩm xuất sắc tiêu biểu. Tiếc rằng chúng không là sáng tác dài hơi. Nhưng biết đâu trong cùng thời điểm ấy, đã xuất hiện các tác phẩm khác lớn hơn của cùng tác giả đã bị thất lạc!⁽⁵⁾

3. Sáng tác văn chương Cham hôm nay

Thuật ngữ 'văn chương Cham hôm nay' được dùng để định danh các sáng tác của những người Cham viết văn làm thơ bằng tiếng Việt hay/ và tiếng Cham, không phân biệt biên giới địa lí. Ở đó, năm 1968, năm “Su-on bhum Cam”, bài thơ tiếng Cham in giấy đầu tiên xuất hiện.

Sáng tác cận đại.

Khi vương quốc Champa hòa vào đất nước Việt Nam thống nhất, dù bao biến động của thời cuộc, xáo động của xã hội, các cây bút Cham vẫn cứ sống và viết, làm thơ và hi vọng.

Người Champa đã đến đất này

đào mương trồng lúa, đốt rừng làm rẫy

yêu nhau, sinh con đẻ cái

làm thơ rồi ra đi

gởi Mĩ Sơn ở lại…

(Inrasara, Lễ Tẩy trần tháng Tư, 2002)

Hàng loạt thi phẩm giá trị ra đời đánh dấu một giai đoạn văn chương. Chúng như chòm nến cuối cùng gượng phụt sáng lần cuối để sẵn sàng đi vào đêm tối vĩnh viễn. Các trường ca thế sự: Ariya Glơng Anak, Pauh Catwai, Hatai Paran, Ar Bingu, Ariya Twơn Phauw, Ariya Kalin Thak Wa, Ariya Ơk Lipa, Ariya Kalin Nưsak Asaih, Ariya Ppo Parơng…, trường ca trữ tình, và bao nhiêu bài thơ ngắn liên tục xuất hiện ngoi ngóp giành đất sống dưới ánh mặt trời. Bao cuộc chia li, mấy chục thi sĩ dân tộc đã mất, bao nhiêu ngàn trang thơ thất lạc, ai biết được?! Trong trận hoảng loạn ấy, vỏn vẹn vạn dân, chữ nghĩa chưa qua kĩ thuật in ấn, giấy mực cực hiếm, vậy mà Cham đã để lại bao nhiêu là thơ…

“Năm 1833, sau biến cố Lê Văn Khôi, con dân Cham trải qua trận càn lớn nhất của lịch sử dân tộc. Lớn nhất và là cuối cùng. Không còn con đường nào khác, phương tiện nào khác, họ chạy bộ. Tán loạn. Qua Xiêm, Cam-bốt, hoặc lên rừng lẩn vào đồng bào Churu, Kơho. Cho đến khi vua Thiệu Trị xuống chiếu kêu những thân phận khốn khổ này trở về làng mạc, ruộng rẫy, kiểm lại Cham chỉ còn trên dưới vạn người. Nhưng chuyện kiểm kê dân số mới nhiêu khê. Có mỗi chuyện xếp hàng đếm đầu người thôi cũng trầy trật lạ đời. Các nhà nghiên cứu Tây làm ăn khoa học vẫn thế, đủ biết Cham nửa thế kỉ sau ổn định cuộc sống mãi chưa thôi hãi. Kiểm để làm gì đây?

Năm 1891, Aymonier đoán rằng người Cham còn khoảng ba vạn. Nhưng sau đó ít lâu, năm 1907-1908, Annuaire Général de L’Indochine lại đếm Cham ở Phan Rang tới con số 6.000, Bình Thuận 9000, là hết. Thống kê có vẻ kĩ càng hơn của Tòa Khâm sứ Pháp ở Huế và Pnong Pênh vào năm 1910 và 1913 cho hay Cham Trung Việt có con số lẻ: 15.389 (rất đáng tin), Kinh Cựu ở Phan Rí là 10.000 (có lẽ kiểm đến đây thì Tòa mỏi lưng, nên đoán bừa). Riêng Cham Cam-bốt đúng ba vạn chẵn.

Từ xó xỉnh rừng núi đi xuống, nhà cửa - không, gia sản - không, lèo tèo sót lại vài người thân với bà con lối xóm cũ hết đường chạy phải ở lại, Cham gần như không còn gì cả ngoài nỗi hốt hoảng, lòng ham sống cháy bỏng và niềm hi vọng mơ hồ.

Làng Hamu Tanran đông dân nhất ngày nay khi ấy cũng chưa tới năm mươi gia đình, còn Palau quê cha, ông ngoại kể chỉ có hơn chục nóc nhà ẩn mình run rẩy giữa rừng thưa. Cham làm lại từ đầu: dựng chòi, phát rẫy, khai mương chống chọi với đất cằn, hạn hán cùng bão lũ.

Lâu lắm, chú Mưdwơn Phải kể, làng Caklaing trụ tại Takai Tanưh Wak. Sau đại dịch, làng dời về nơi ở hiện nay. Giữa thế kỉ XX, lần nữa Caklaing chuyển lên Puh Kaghwơ La Sang cách đó non cây số hướng Đông Nam, nhưng chỉ dăm chục năm sau, mưa dầm dề khiến đất nhão nhẹt, làng về lại chỗ cũ. Chú kể lúc đào đất dựng rào còn thấy xương cốt người chôn bị bỏ hoang. Năm 1924, đại hạn. Rồi năm tôi lên năm, đại hạn hán xảy ra ở Ninh Thuận lượt nữa. Hạn hán đến bồ câu mổ trứng [ăn], cây tre trổ bông và làm hạt. Cả làng lên rừng núi tìm hái trái nhi thứ cây chịu hạn luộc ăn chống đói. Bữa chính phải là các loại củ. Có được củ khoai bột là phước đời, nhưng loại này cực hiếm. Còn thì dân làng đánh xe trâu lên núi tìm đào củ nần về xắc, phơi, rửa, nấu. Loài củ độc đến rửa qua sáu nước vẫn còn làm độc. Nước rửa củ nần, to sức trâu uống phải cũng ngoẻo. Vậy mà bọn trẻ con Cham lứa chúng tôi vẫn phải ăn! Ăn mà sống, mà hi vọng” (Inrasara, Hàng mã kí ức, 2011).

Chòm nến thơ ca kia ngỡ đã tắt hẳn, nhưng không. Các thế hệ Cham đi tới vẫn sống, làm việc, làm thơ… và làm nên phép lạ.

Khik baik adat Cam drei

Bilan saung harei jang tơl pajơ

Cố giữ nhé, đạo cha ông

Sắp đến rồi kia ngày mai tươi sáng.

(Pauh Catwai 3)⁽⁶⁾

4. Sáng tác hiện đại

“Sau Mưdwơn Jiaw, Jaya Yut Cam - Nguyễn Văn Tỷ có một bài thơ dài 29 cặp lục bát: “Su-on bhum Cam” (Nhớ quê Cham) đăng trong Ước vọng I, nội san của Trường Trung học Pô-Klong cũ, được xem như khởi đầu cho sáng tác hiện đại⁽⁷⁾.

Xin nhắc lại, đấy là năm 1968. Một cột mốc quan trọng. “Su-on bhum Cam”⁽⁸⁾ bên cạnh là bài thơ xuất hiện dưới hình thức bản in giấy đầu tiên, nó còn là sáng tác bằng thể thơ lục bát Việt đầu tiên của tác giả Cham. Ngay từ đầu thế kỉ XX, có nhiều tác giả sáng tác bằng tiếng mẹ đẻ được biết đến: Ariya Kei Oy, Po Thien, Mưdwơn Jiaw… Rồi những thập niên hậu bán thế kỉ, hàng loạt tác giả khác như Phú Bô (tác giả Ariya Rideh Apwei), Thiên Sanh Cảnh, Quảng Đại Hồng, Thiên Ve, Minh Trí… Tất cả sáng tác của các cây bút này chỉ được truyền khẩu hay lưu giữ qua bản chép tay, phổ biến trong phạm vi rất hẹp, hoặc chỉ được “nghe nói“. Như là tác phẩm văn học dân gian vậy.

Trong bài viết này, để đảm bảo tính khách quan khoa học, tôi chỉ đề cập đến tác giả có tác phẩm in và phát hành trong cộng đồng Cham, và phần nào - độc giả cả nước.

Các sáng tác ngoài thơ.

Về âm nhạc, trước hết phải kể đến các tên tuổi nhạc sĩ, cả chuyên nghiệp lẫn nghiệp dư: Ja Mrang, Đàng Năng Quạ, Châu Văn Kên, Tantu, Amư Nhân.

Vào những năm sáu mươi của thế kỉ trước, mươi ca khúc lời Cham “phổ nhạc” Việt của Ja Mrang được hát từ đầu thôn đến cuối xóm Chakleng - Mĩ Nghiệp, cả trên sân khấu nhà quê nữa. Sau đó chúng được hát truyền sang vài làng Cham lân cận. “Mưlơm jwa” (Đêm vắng), “Jalan dwa gah” (Đường hai ngả), “Harei taum bbauk” (Ngày gặp mặt), “Lơy abih drei” (Ơi anh em ta)…⁽⁹⁾ được giới trẻ lúc đó ưa chuộng. Ca từ của ông giàu chất thơ, trữ tình và tha thiết.

Sau đó ít lâu, Đàng Năng Quạ nổi lên như một hiện tượng. Ông viết vừa tình khúc vừa bài ca cộng đồng. Bhum adei gồm mười bốn ca khúc, toàn bằng tiếng Cham vừa được NXB Thanh niên in năm 2008. Trong đó có nhiều sáng tác nổi tiếng như “Xa-ai Cam adei Bini” (Anh Cham em Bà-ni), “Bhum adei” (Quê em), “Palei dahlak” (Làng tôi), “Karei jalan” (Không cùng chung lối). Bài hát của Đàng Năng Quạ xoay quanh hai đề tài muôn thuở của con người: tình yêu lứa đôi và tình yêu quê hương. Bằng ca từ dung dị khá độc đáo, âm nhạc ông đi sâu vào tâm hồn của nhiều lứa tuổi, mọi tầng lớp quần chúng Cham. Trong thời gian đó, Châu Văn Kên cũng đã cho ra đời nhiều ca khúc có giá trị. Khác với người cùng thời, chủ đề thường là thế thái nhân tình, vừa sâu sắc ở suy tư, vừa ý vị ở nhận định.

Vào những năm 1980, Tantu với “Kak tian raung anưk nau bac” (Thắt lưng nuôi con đi học) được truyền bá rộng đến nỗi không người Cham nào là không biết đến nó. Ngoài năm ca khúc được đăng trên Tagalau, Tantu có cả tập nhạc mười hai bài thuần tiếng Cham chưa in⁽¹⁰⁾.

Nếu nói Đàng Năng Quạ là hiện tượng trước 1975, thì Amư Nhân chính là nhạc sĩ tiếng Cham duy nhất của giai đoạn sau đó. Tiếc là đại đa số người Cham và ngoài Cham biết Amư Nhân qua các ca khúc tiếng Việt của anh, mà ít chú ý đến phần ca từ tiếng Cham của chúng. Với tình trạng còn chưa thật sáng sủa của sáng tác Cham hiện đại, chúng có một vị trí khá quan trọng. Sự chưa ghi nhận đúng mức đóng góp của Amư Nhân ở mặt này là một thiếu sót lớn của nhà nghiên cứu về Cham. Âu cũng là mặt trái của sự nổi tiếng. Nói Amư Nhân là duy nhất bởi, các ca khúc tiếng Cham khác của vài người viết nghiệp dư chỉ là hứng khởi lẻ và ngắn, dù nơi đó không ít bài đặc sắc, nhưng nhìn chung chúng thiếu sự trường sức. Raya Quảng Đại Hội với “Lakhah” (Hợp hôn) đăng ở Tagalau 5 là rất điển hình.

Về văn xuôi, cộng đồng Cham mới chỉ có Phutra Noroya. Điều đặc biệt ở đây là cây bút hãy còn vô danh này đã viết nguyên cuốn tiểu thuyết Muk Cơk Dhar Wa bằng tiếng mẹ đẻ dày non hai trăm trang, trong đó chương một đã được Tagalau 4 trân trọng giới thiệu đến bạn đọc. Một nỗ lực khó tưởng tượng ở thời buổi văn chương chữ nghĩa đang xuống cấp này!⁽¹⁰⁾

Thành tựu lớn và phong phú hơn cả của văn học tiếng Cham hiện đại chính là sự phát triển không ngừng của thể loại thơ. Không kể các bài thơ in trong sách Ngữ văn Cham bậc Tiểu học do Ban Biên soạn sách chữ Chăm biên soạn ba thập kỉ qua, gần năm mươi tác giả trên trăm ngàn dân đã kịp thời trình làng trong thời gian ngắn (chỉ kể bộ phận Cham đang sử dụng akhar thrah là chữ Cham truyền thống), một con số ngang bằng tác giả Cham viết bằng tiếng Việt, là sự lạ! Có người sáng tác thuần tiếng Cham như: Jaya Hamu Tanran, Phú Đạm, Đặng Tịnh, Cahya Mưlơng, Jaya Thuksiam … hoặc viết bằng cả hai thứ tiếng như: Quảng Đại Hồng, Inrasara, Trà Vigia…

Ai dám bảo Cham hết tha thiết với sáng tác tiếng mẹ đẻ? Ở mọi nơi trên thế giới, Cham thuộc mọi lứa tuổi, thành phần ở bất kì hoàn cảnh nào, họ vẫn đọc thơ và làm thơ. Ngoài Inrasara sáng tác có tính chuyên nghiệp, còn lại hầu hết đều là những cây viết không chuyên đang sinh sống tại nhiều vùng miền khác nhau trên đất nước hình chữ S: Ninh Thuận, Bình Thuận, thành phố Hồ Chí Minh, Tây Nguyên… và cả hải ngoại nữa. Họ làm nhiều nghề khác nhau: Giáo viên, bác sĩ, kĩ sư, doanh nhân, nông dân, sinh viên hay học sinh đang ngồi lớp tại vùng sâu vùng xa; tuổi đời cách nhau đến ba, bốn thế hệ. Từ tác giả tuổi quá cổ lai hi như Haji Amin, Cahya Mưlơng, Jaya Yut Cam cho đến thế hệ 8X là Kiều Biên Soạn, Thiên Sanh Huy Hoàng, Báo Thị Thu Trâm.

Tagalau 1, Tuyển tập sáng tác - sưu tầm - nghiên cứu Cham ra đời vào mùa Katê năm 2000 đánh một dấu mốc quyết định trong tiến trình văn học tiếng Cham hiện đại. Quyết định - bởi trước đó, người viết Cham hoàn toàn không có điều kiện đăng các sáng tác bằng tiếng mẹ của mình. Quảng Đại Hồng viết bao nhiêu là thơ, nhưng chúng chỉ được dân làng thuộc và truyền khẩu, chứ chưa được xuất hiện dưới dạng ấn phẩm. Thiên Ve ở Thành Tín có cả trường ca về cuộc chiến vừa qua, để rồi chỉ được phổ biến cho mươi người bạn thân. Ngay các sáng tác của Inrasara cũng chịu cảnh tương tự. Ba trường ca sáng tác làm bài đọc thêm cho bảy mươi học viên chữ Cham tại Chakleng vào mùa hè 1975 chỉ được biết đến trong phạm vi lớp học hè đó⁽¹¹⁾. Trong hai trăm bài thơ, mới có mười lăm bài hân hạnh đứng chung đầy khiêm tốn với thơ tiếng Việt trong tập thơ song ngữ Sinh nhật cây xương rồng (1997)!

Tagalau ra đời như là mảnh đất tươi tốt cho cỏ mọc.

Bảy mươi bài thơ của hai mươi sáu tác giả góp mặt suốt mười năm ở Tuyển tập là một sự kiện. Người đóng góp nhiều nhất là Jaya Hamu Tanran 17 bài. Tiếp đến là Phú Đạm 8 bài và Phutra Noroya 6 bài. Thơ Trà Ma Hani do Inrasara chuyển sang tiếng Cham 8 bài, riêng Inrasara 5 bài, Cahya Mưlơng 4 bài. Tác giả 2 bài, có: Báo Thị Thu Trâm, Sakaya, Jaya Thuksiam. Còn lại mỗi tác giả được đăng một bài là: Bơl Likơm, Đàng Thị Mộng Mơ, Đặng Tịnh, Haji Amin, Hlapah, Jajum Panrang, Kiều Biên Soạn, Minh Trí, Philô Đê, Thiên Sanh Huy Hoàng, Quảng Đại Cường, Racham, Rangauk, Riya Riya, Trà Vigia, Trượng Chóng. Cạnh đó, hơn hai mươi cây bút mới gởi thơ cho Tagalau đang chờ đăng nữa!

Đặc biệt Ariya khik twei jalan adat (Thơ Giữ theo đường đạo) của Jaya Bal Riya dài 177 cặp lục bát Cham được in trang trọng ở phần cuối Tagalau 8, phần sân lâu nay chỉ dành riêng cho tác phẩm cổ điển Cham, là một ghi nhận trang trọng cống hiến của tác giả. Hỏi chứ nếu không có Tagalau, thì đâu là đất cho những cây non này mọc và đâm cành trổ lá?

Cuối cùng, khi Văn học Cham hiện đại – Thơ ấn hành vào năm 2008, bao nhiêu thơ của tác giả tiếng Cham góp mặt nữa: Cahya Mưlơng 4 bài, Jaya Hamu Tanran (9), Minh Trí (3), Phú Đạm (8), Phutra Noroya (5), Trà Vigia (2), Inrasara (9). Riêng “Su-on bhum Cam” của Jaya Yut Cam tái xuất để đáp ứng nhu cầu của độc giả.

Ba năm trở lại đây, từ khi website Inrasara.com ra đời, ngoài nguyên tác tập thơ đoạt Giải thưởng hai năm 2001-2002 của NXB Kim Đồng: Em, hoa xương rồng & nắng của Trà Ma Hani được Inrasara chuyển sang tiếng Cham post lên, cùng lúc hơn năm mươi bài thơ tiếng Cham của Inrasara cũng lần lượt xuất hiện để phục vụ bà con yêu thơ tiếng mẹ đẻ.

Vài năm qua, kĩ thuật in ấn thuận tiện với điều kiện kinh tế cho phép, các cây bút Cham cũng đã ý thức in thành tập các sáng tác lẻ của mình. Phú Đạm gạn đục khơi trong các bài thơ cũ làm ra Anưk kamei bhum pađiak (Người con gái xứ nắng). Tập thơ in photocopy năm mươi bản, phát hành vào đầu tháng 5-2009. Là một nỗ lực để làm cuộc song hành với thơ tiếng Việt của các cây bút Cham.

5. Nhìn suốt các sáng tác tiếng Cham vừa điểm danh, đậm nổi nhất vẫn là nỗi buồn man mác ẩn sâu nơi tâm khảm người viết khi nhìn nỗi cơ khổ trong sinh hoạt đời thường của bà con lối xóm, mỗi ngày. Hầu như không có tác giả Cham nào không mang tâm cảm này. Như một ám ảnh không dứt ra được. Bài thơ tiếng Cham hiện đại được biết đến đầu tiên, nó đã thế. “Su-on bhum Cam” gần gũi ở thi ảnh, cân đối trong nhịp điệu, đơn giản trong câu chữ và nhất là, khơi đúng tâm trạng Cham, nên được truyền bá rộng đến nỗi bài thơ nghiễm nhiên thành một sáng tác vô danh. Dù không ít người biết tác giả của bài thơ là Nguyễn Văn Tỷ, nhưng họ muốn biến nó thành của chung, thành thứ văn học dân gian, và hát nó bằng điệu pwơc jal vãi chài của dân ca Cham.

Bier harei dauk ngauk bbwơn jwa

Maung hala kayuw jruh pahwai paha tian drei

Jrơng trun jalan atah bhum palei

Bhum lơy hu thuw tian drei harit harau

Raung hatai brai phik tian harau

Prưn ba yawa thwak yam nau ke jiơng…

Ngồi trên đồi vắng chiều nay

Nhìn cây trút lá, lòng này sầu dâng

Trông về cố quận xa xăm

Buồn kia có hiểu cho chăng, hỡi người

Xót đau, ruột rối bời bời

Tơ lòng vương mãi khôn rời bước đi…

Thương xa xôi xứ Bal Riya

Nước khô, đất nẻ ai mà cậy trông

Bin Swơr linh hiển thần thông

Xin về phù trợ, con mong cầu người.

Pabblap Biruw, Pabblap Klak thương ơi

Nước trong gạo trắng, mặt ngời nét hoa

Lời khiêm hạ, dạ thật thà

Không chùng lén, chẳng rẽ chia tình người.

Đời Cwah Patih nỗi đầy vơi

Thương nhau dưa hấu, khoai bùi chia nhau…

(Jaya Yut Cam, “Su-on bhum Cam”, Inrasara dịch)⁽¹²⁾

Ba mươi năm qua, khi bọc thiên nhiên bị hủy hoại làm trống huơ trống hoác làng mạc, rồi khi môi trường văn hóa nông thôn Cham bị phá vỡ, sự cố kết của gia đình mẫu hệ rã tan phân mảnh, Cham đánh mất dần bản sắc văn hóa truyền thống. Từ đó nguy cơ đánh mất chính mình trước bão táp văn minh tốc độ hôm nay:

Blauh sa harei mei nau

Klak ar hamu dhaung, atah yuw Janauw Pac

Atah xơp khauk bier harei

Klak Jaklu palei anak

Pak bơl – ariya ai ew gilac

Bwai xwan.

Blauh harei hadei mei wơr

Palei drei rabbah

Angin mưraung blang caur cwah

Dan rup di glai, amư cauh pađiak

Dơp ia drei, ke bboh klak ia harei

Kadha yaw nhjom tamư panwơc ru drwai

Harit harau ayun dwa akauk

Gah padai ia xwa – gah kei pađik akauk

Mưta amaik bang twei rai xup mưklơm.

Blauh sa harei mei oh dauk dơr

Sa ragơm kamơng, sa kanain paran dauh

Bimong Bbon Hala xơp hajan Kate pauh

Hơp cuh anrơng, bingu jih dalah – mei wơr

Mei wơr drei anưk Cam

Yuw o dơr drei hu puk pak.

Blauh ariya ai padơm athak

Sa harei.

Rồi một ngày em di

Xa cái Chạng gầy, bỏ bờ cỏ dại

Xa tiếng mõ trâu chiều, bỏ thằng Klu xóm dưới

Bốn mùa thơ anh gọi

Hụt hơi.

Rồi một ngày em quên

Plây ta nghèo

Gió trưa tràn bãi trắng

Cha trần thân quần quật cuốc nắng

Cuốc mãi cuốc hoài hút bóng ban mai

Lời ca dao ngấn mỗi vạt ru dài

Rưng rưng hai đầu võng

Nửa con đau – nửa đồng lũ cuốn

Giọt mưa vơi khôn vợi buồn đầy.

Rồi một ngày em không còn nhớ

Một dòng ariya, một điệu kamăng

Mùi mưa Katê reo đỉnh tháp Chàm

Văn thổ cẩm hay màu mây cố quận

Em bập bềnh giữa ngữ ngôn hoang đãng

Cuốn dòng chảy thị thành

Em quên mình là Cham

Như quên mình chưa có giấy khai sinh.

Rồi một ngày

Hơi thơ anh

Tắt lịm.

(Inrasara, Sinh nhật cây xương rồng, NXB Văn hóa Dân tộc, 1997)

Cũng đề tài này nhưng ở khía cạnh khác, Trà Vigia triết lí về đời người, về thân phận Cham sau chuyến buôn (đời người là chuyến buôn - nau ikak) để làm “một cõi đi về”. Khác với người xưa, chúng ta đến trần gian này tay trắng và rồi trở về tay không, thanh thản và nhẹ nhõm, nhà thơ vẫn còn “cái nhìn ngoái lại”: Cham mất quá nhiều rồi, thân ta lướt qua mặt đất và đã thụ hưởng từ nó bao nhiêu hoa trái hạnh phúc và khổ lụy, hỏi ta đã trả lại gì cho nó chưa? Một câu hỏi không có tiếng đáp lại.

Hu sa harei…

Prưn dahlak yaum oh dauk kađaung dom!

Caung crauk xwan ew tanhi thei gac…

Hu sa harei dahlak gilac mai sang

Dom nưm krung drut drwai ppamưdơh

Kaji kajơng di bbơng Kut… dahlak yam tamư

Hu lei sa kapu klau?

Wơk paywa ka dunya rai rak!

Có một ngày…

Khi thân tôi đã sức cùng lực kiệt

Mơ dâng đời, ai người hiểu thấu…

Có một ngày, ngôi nhà xưa tôi trở lại

Kỉ niệm buồn cựa quậy khôn nguôi

Ngập ngừng… tôi bước vào cửa Kut

Còn không – một nu cười?

Để gởi lại cho trần gian xưa cũ!

(Trà Vigia, “Hu sa harei” Có một ngày, Inrasara dịch)⁽¹²⁾

Trong lúc, với tiếng Cham đạt đến độ nhuần nhị hiếm có, Yaya Hamu Tanran hướng ưu tư về ngôn ngữ và chữ viết, về tương lai thế hệ trẻ, về đoàn kết dân tộc; thì ở Phutra Noroya là tình yêu gia đình, tình cảm quê hương có mặt thường trực, thể hiện qua lối viết khá truyền thống. Một tác giả khác: Jaya Bal Riya, bằng lục bát Cham cổ điển như tên gọi của nó, có bài thơ dài Ariya khik twei jalan Adat được viết rất chân phương theo cách của nhà mô phạm. Đó là loại thơ tiếp nhận hơi thở từ các gia huấn ca cổ điển Cham như Ariya Patauw Adat, Kabbon Muk Thruh Palei; chỉ khác ở ngôn từ thơ là của hôm nay.

Riêng Phú Đạm, bởi đây là tập thơ Cham hiện đại đầu tiên được ấn hành, nó cần được dành vài phân tích thích đáng. Tập thơ Anưk kamei bhum pađiak gồm 38 bài thơ ngắn, tập trung vào ba đề tài chính. Suy tư về thân phận và tâm tình riêng tây, bốn bài: “Than dahlak” (Thân tôi), “Than wak anưk mưtuy” (Thân phận đứa con mồ côi), “Cwak ngauk jalan mai” (Viết trên đường về), “Đwa karun” (Tạ ơn). 9 bài viết về anh chị em, cha mẹ và tình cảm gia đình: “Panoc amaik dauh ru” (Lời mẹ hát ru), “Panoc amư” (Lời cha), “Adei likei” (Em trai), “Harei cei mai” (Ngày cha về), “Rawơng tanum amaik” (Thăm mộ mẹ), “Mưta amaik” (Ánh mắt mẹ), “Panoc amaik” (Lời mẹ), “Adei kamei” (Em gái), “Kadha adei xa-ai” (Câu chuyện anh chị em). Còn lại thơ Phú Đạm nhấn vào đề tài văn hóa dân tộc, bộc lộ nỗi ưu tư về bản sắc văn hóa cùng nguy cơ biến chất của nó trong sinh hoạt đời thường của nhân dân lao động đang bị tác động mạnh bởi quá trình đô thị hóa. Tiêu biểu là những bài: “Nưm krung mưkal” (Dấu tích xưa), “Adei bac akhar” (Em học chữ), “Harei tagok bimong” (Ngày lên tháp), “Anưk kamei bhum pađiak” (Người con gái xứ nắng), “Bhap palei tamư Bai Gaur” (Bà con vào Sài Gòn)…

Bằng giọng thơ mượt mà, ngôn từ chắt lọc thiên về hiện đại, cuộc sống đời thường nông thôn Cham với bao khắc khoải đời người và người đời được nhà thơ thể hiện khá linh hoạt. Hình ảnh người mẹ, người cha, người em trở đi trở lại; tình bằng hữu, tình hàng xóm láng giềng có mặt xuyên suốt tạo không khí thơ đầm ấm, thân thuộc.

Về nghệ thuật, các cây bút Cham tiếp nhận nhanh và thể hiện rất thoải mái tất cả các thể thơ mới họ bắt gặp. Họ vận dụng chúng ngay vào các sáng tác của mình, không chút ngại ngần. Từ Jaya Hamu Tanran cho đến Phú Đạm, từ Trà Vigia cho đến Cahya Mưlơng… Thơ lục bát Cham hay lục bát Việt, thơ năm chữ, bảy chữ, tám chữ thịnh hành thời Thơ Mới cho đến thơ tự do vần lẫn không vần, thơ theo cách nuốt âm tiết (chỉ tính trọng âm) hay thơ đếm âm tiết… thi sĩ Cham sử dụng thuần thục như thể chúng là của Cham từ đời nảo đời nao rồi. Và bao nhiêu giọng thơ đặc sắc khác nữa, đã lộ diện hay còn ẩn khuất trong bóng tối của thời cuộc...

6. Có cầu mới có cung. Ngay với môn nghệ thuật vốn được cho là tinh túy nhất trong các môn nghệ thuật là thơ ca, sáng tác thơ tiếng Cham, dù bị hạn chế tầm phổ biến bởi vô vàn hệ lụy và nguyên do khác nhau, vẫn có đất sống của nó.

Thời hay thế hệ nào và ở bất kì đâu, cộng đồng Cham cũng nảy ra vài con người yêu say mê ngôn ngữ dân tộc. Say mê và hành động. Bằng mày mò tự học và tìm thầy dạy học. Bằng mở lớp dạy nhỏ lẻ, tự phát. Không phải đợi đến Ban Biên soạn sách chữ Chăm được thành lập vào năm 1978 để liên tục cung cấp cho cộng đồng hàng loạt lứa trẻ có hành trang K, Kh, G, Gh… vào đời, mà ngay từ mùa hè năm đất nước nhập một 1975, tại làng Chakleng, tôi lúc đó mới tí tuổi đầu cùng dăm đứa bạn đã mở khóa đầu tiên tại làng cho bảy mươi học viên đủ lứa tuổi, trình độ hai tháng “xách” đèn vượt qua ải đọc thông viết thạo chữ mẹ đẻ. Sau đó phong trào “lây lan” sang vài làng khác. Tại Phú Nhuận, anh Thuận Ngọc Liêm liên tục mở các lớp dạy trên dưới mươi người tại tư gia. Rồi Thành Tín và thị xã Phan Rang nữa. Vào Sài Gòn, ngay từ năm 1977, mỗi thế hệ sinh viên đều bật ra vài gru với các lớp bac akhar Cam. Trong số đó, nhiều người học rồi chữ thầy trả lại thầy, để tiếp tục học nữa học mãi, dạy mãi… Lắm lúc xeh không cần “ra trường” mà chỉ cần học. Qua sống tận Hoa Kì hay Pháp quốc, Cham cứ akhar thrah mà dạy nhau. Để có chữ K đeo vành tai. Để không phải hổ mặt với chị em. Thế thôi. Học để biết Cham còn tồn tại, chữ Cham còn hiện hữu trên trần đời này. Có người học là có thầy dạy. Trường hợp một thầy một trò không là hãn hữu. Chưa nói ông ngoại tôi là thầy cao đạo, ngay cụ thân sinh tôi nông dân chất phác, cũng có vài mươi bản chép tay văn chương để sau buổi cày nhọc mệt ngoài đồng, nằm ngửa trên giường tre ọp ẹp, ngâm đọc cho con cháu nghe. Bởi Cham ham học và ham dạy. Dạy, luôn là miễn phí. Biết chữ thì đi kèm với biết đọc, thậm chí biết làm… thơ. Cũng không cần thơ hay. Dĩ nhiên, giữa trăm người làm thơ, có được mươi cây bút đáng đọc. Mươi cây bút đáng đọc, bật ra một tài năng. Làm thơ và đọc thơ. Vậy thôi.

Trong năm mươi tác giả gởi thơ tới địa chỉ Tagalau, có đến hai phần ba thuộc thế hệ 8X. Dù rất nhiều bài thơ mới ở trình độ ráp vần, nhưng thái độ đó nói lên nhiệt huyết của thế hệ trẻ với chữ nghĩa ông bà và với thơ ca. Xưa, Cham đọc pwơc và ngâm hari thơ trong các dịp lễ, đám, ở khoảng trống sân nhà buổi trà dư tửu hậu; nay anh chị em thu âm và phát, in photocopy chuyền tay, đọc trên sân khấu, đăng lên mạng… Hiện đại đấy chứ! Tập thơ toàn chữ con giun của thi sĩ nông dân Phú Đạm vừa ra lò năm mươi bản, phát hành “tặng” chưa trọn tháng đã hết veo! Mục “Thơ tiếng Cham” trên website Inrasara.com, trên dưới ba trăm khách ghé thăm mỗi ngày. Vào làng Chakleng, nhiều vị không khỏi ngạc nhiên với hiện tượng thơ Đạt Chữ: Đã gần thất thập, ông vẫn miệt mài viết và phổ biến chính các sáng tác của mình đến tận tay [và tai] người đọc [và nghe].

“Ariya Glơng Anak tin tưởng vào sự sống còn qua cơn sóng gió của định mệnh dân tộc. Pauh Catwai nhấn mạnh đến sức mạnh nội tại của nền văn hóa Champa”⁽¹³⁾.

Sức mạnh nội tại ấy có mặt nơi tâm hồn con người Cham đầy chữ nghĩa thì hẳn rồi, nó còn tồn tại dai dẳng ngay trong trái tim của bao thân phận dường như “mất gốc”, “chối mình là Cham” nữa, mới lạ. Cao Xuân Hoang (Chân dung Cát), kẻ vô thần sa đọa “không có chữ K đeo vành tai”, vẫn nhiệt nồng thuyết về văn hóa dân tộc, sẵn sàng xả thân bảo vệ bản sắc văn hóa dân tộc⁽¹²⁾. Vừa chua chát vừa buồn cười, nhưng sự thể bộc lộ trọn vẹn niềm kiêu hãnh đáng bái phục. Đó chính là kiêu hãnh Cham.

Chính bởi và qua tinh thần “hổng chân” đó mà chữ Cham và văn học Cham được truyền lưu đến ngày hôm nay, qua bao bão tố của lịch sử và lòng người.

Văn hóa Champa là văn hóa đùa vui

Chịu chơi cả trong đau khổ.

(Inrasara, Lễ Tẩy trần tháng Tư, 2002)

___________________________

Chú thích

⁽¹⁾ Xem Inrasara, Văn học Cham I, Khái luận - văn tuyển, NXB Văn hóa Dân tộc, H., 1994.

⁽²⁾ Công trình nghiên cứu về văn học Cham của Inrasara gồm: Văn học Cham I, Khái luận - văn tuyển, NXB Văn hóa Dân tộc, H., 1994; Văn học dân gian Cham - Ca dao, Tục ngữ, Câu đố, NXB Văn hóa Dân tộc, H., 1995, in lần thứ hai: NXB Văn hóa Dân tộc, H., 2006; Văn học Cham - Trường ca, NXB Văn hóa Dân tộc, H., 1995; Ariya Cam - Trường ca Cham, NXB Văn Nghệ, TP Hồ Chí Minh, 2006; Akayet Sử thi Cham, NXB Khoa học Xã hội, H., 2009..

⁽³⁾ Bùi Khánh Thế, Hội thảo khoa học về Bảo tồn văn học cổ dân tộc ở Malaysia, 1996.

⁽⁴⁾ Akayet Inra Patra, P.N.M. et EFEO, Kuala Lumpur, 1997; Akayet Dowa Mano, P.N.M. et EFEO, Kuala Lumpur, 1998; Nai Mai Mâng Mâkah – EFEO, Malaysia, Kuala Lumpur, 2000. Lưu ý: truyện này nhóm EFEO lấy lại nguyên bản của Inrasara trong Văn học Cham I (1994).

⁽⁵⁾ Xem Inrasara, “Sáng tác văn chương Cham hôm nay”, Song thoại với cái mới, NXB Hội Nhà văn, H., 2008, tr. 171-188.

⁽⁶⁾ Inrasara, Văn học Cham I, Sđd, tr. 204.

⁽⁷⁾ Xem thêm Inrasara, Văn học Cham I, Sđd, tr. 177-196.

⁽⁸⁾ Bài thơ này được đăng lại trong Văn học Cham hiện đại - Thơ, NXB Văn học, 2008.

⁽⁹⁾ Các ca khúc này không có tên, tôi tạm lấy từ đầu bài đặt tên cho chúng.

⁽¹⁰⁾ Người viết đang giữ toàn bộ các sáng tác của Tantu và bản thảo tiểu thuyết của Phutra Noroya.

⁽¹¹⁾ Như truyền thống Cham, bản thân tôi thời đó cũng ít ý thức về bản quyền của sáng tác cá nhân. Ba trường ca tiếng Cham và 2 tiếng Việt tôi bỏ quên đâu mất. Vài học viên cũ có thuộc vài đoạn đây đó. Một đoạn được Quảng Đại Thính đọc lại trong phim tư liệu: “Inrasara, nhà văn hóa Cham”, HTV7, 2007, 40 phút.

⁽¹²⁾ Các trích dẫn này được rút ra từ Văn học Cham hiện đại – Thơ, Sđd.

⁽¹³⁾ Văn học Cham I, Sđd, tr. 204.