Nguyễn Phú Yên

CHƯƠNG V

DÒNG CA KHÚC LÃNG MẠN TRỮ TÌNH (I)

Có thể xem văn chương lãng mạn và âm nhạc lãng mạn Việt Nam là cặp song sinh ra đời sau khi có sự tiếp nhận chủ nghĩa lãng mạn phương Tây đầu thế kỷ XX. Thật vậy những chủ đề trong văn chương Tự Lực Văn Đoàn và thơ mới vẫn có thể tìm thấy trong âm nhạc lãng mạn trữ tình với tính chất phong phú không kém, thậm chí neo vào lòng người sâu đậm hơn nhờ thế mạnh giai điệu âm nhạc cũng như sự phổ biến tác phẩm trong quần chúng.

Dòng ca khúc lãng mạn xuất hiện từ khi nền tân nhạc Việt Nam hình thành và với nhiều người là đồng nghĩa với từ “nhạc tiền chiến”. Về thuật ngữ “nhạc tiền chiến”, có người chưa đồng tình vì cho rằng nội hàm không rõ: trước chiến tranh là chiến tranh nào, vì đất nước ta có rất nhiều cuộc chiến tranh. Nhạc sĩ Lê Thương đã phân định thời gian này là từ 1938 đến 1946 trong bài viết Thời tiền chiến trong tân nhạc (1938-1946). Thực tế là sau năm 1946 vẫn còn cuộc kháng chiến chống Pháp lần thứ hai nữa. Vì vậy khái niệm này được mở rộng, bao gồm các tác phẩm được viết trong thời gian chiến tranh Pháp - Việt lần thứ hai. Nếu hiểu như vậy, giai đoạn nhạc tiền chiến dùng để chỉ các các bài hát cải cách, sau gọi là tân nhạc, từ khi ra đời cho đến khi cuộc chiến tranh chống Pháp chấm dứt, tức là tính đến năm 1954 - ngày đất nước chia làm hai miền. Cốt lõi của nhạc tiền chiến là âm nhạc lãng mạn, thật vô cùng phong phú về đề tài và đa dạng về ngôn ngữ âm nhạc.

Khác với chủ nghĩa cổ điển, chủ nghĩa lãng mạn khẳng định cái tôi, cái bản ngã riêng tư đặc thù chứ không phải cái ta chung cho mọi người. Ta gặp trong âm nhạc lãng mạn những chủ đề đậm nét trong văn chương lãng mạn như hình ảnh người thiếu nữ, ngợi ca tình yêu, những giấc mộng tình, sự đam mê, nỗi buồn, sự cô đơn, sự luyến tiếc và nỗi bất hạnh. Nhà lãng mạn còn phô diễn tình yêu thiên nhiên, yêu quê hương đất nước, hoài niệm nét đẹp của dân tộc, mơ tưởng một thế giới khác lạ trong tưởng tượng, dấn thân vì khát vọng tự do, biểu lộ lòng yêu nước sâu sắc, lòng nhân ái, lý tưởng cao đẹp đầy tính nhân văn.

Hồi tưởng về dòng nhạc này, nhạc sĩ Hoàng Nguyên viết: “Những ngày đó, không khí trữ tình bàng bạc. Những ngày đó, nghệ sĩ không nhiều nhưng mỗi nghệ sĩ là một tâm hồn, một biểu hiện thật thà của tình cảm. Mỗi nghệ sĩ là một tâm hồn lãng mạn, lãng mạn đúng nghĩa của một ứ tràn tình cảm… Nên tiếng hát những ngày đó, những ngày chưa chiến tranh, là tiếng hát thoát đi từ tốn, không khó khăn, không kiêu kỳ, không phiền toái, không lập dị, là tiếng hát thật thà của những rung cảm thật thà, là tiếng vui tiếng buồn hồn nhiên của những tình tự hồn nhiên, là tiếng hát rất tĩnh của những tâm hồn không xê dịch… Nghĩ như vậy thì nhạc tiền chiến thật sự, nghĩa là nhạc của thời chưa chiến tranh, chẳng có được bao nhiêu. Tuy nhiên trong cái chẳng được bao nhiêu ấy, người ta vẫn tìm thấy cái yếu tố, cái chất liệu đã khiến nhạc tiền chiến thật sự sống lại thật huy hoàng, thật rực rỡ trong niềm yêu, trong sự suy tôn của nhiều người hôm nay. Cái yếu tố, cái chất liệu đó là tâm hồn, là sự rung cảm chân thật, là sự vô tư rất nghệ thuật của người sáng tác” ⁽¹⁾.

I. Những ca khúc về tình yêu lứa đôi

Ca khúc lãng mạn đề cao tình yêu lứa đôi, vì vậy tình yêu đó là cảm hứng chủ đạo và bất tận của các nhạc sĩ lãng mạn. Tình yêu trong các ca khúc của họ xuất hiện dưới nhiều dáng vẻ phong phú, đi đến tận cùng sâu thẳm của cảm xúc, lột tả trọn vẹn mọi sắc thái cực đoan của tình cảm yêu đương. Đó thường là những bài ca đẹp đẽ, trong sáng hoặc đầy thương cảm, não tình, bi lụy được tác giả lấy cảm hứng từ kinh nghiệm của chính bản thân mình hoặc hóa thân vào trạng huống của đối tượng được mô tả. Dù từ nguồn cảm hứng nào, tác giả phải truyền đạt được rung cảm để người nghe có thể sống lại rung cảm đó như chính mình, có như vậy tác phẩm mới thành công. Phần lớn ca khúc lãng mạn đều đạt được hiệu quả đó bởi chính tình cảm chân thực của tác giả, nguồn cảm hứng không bị tác động bởi những yếu tố ngoài nội tâm, điều này được minh chứng bằng sự tồn tại và sức sống của ca khúc lãng mạn trong nhiều thập niên kể từ lúc tác phẩm đầu tiên ra đời ⁽²⁾

1. Hình ảnh người thiếu nữ

Trước hết, trong tình yêu ta luôn bắt gặp hình ảnh những thiếu nữ được xưng tụng với vẻ đẹp thuần khiết, sự dịu dàng đôn hậu mà nghệ sĩ thường gặp trên hầu hết các nẻo đường đất nước. Có thể cô gái sẽ rất đẹp trong tâm tưởng người nghệ sĩ nên hình ảnh đó luôn tạo được những tứ nhạc đầy lưu luyến:

Nhà tôi bên chiếc cầu soi nước

Em đến tôi một lần

Bao lũ chim rừng hợp đàn

Trên khắp bến xuân

Từng đôi rung cánh trắng

Ríu rít ca u ú ù u ú

Cành đào hoen nắng chan hòa…

(Văn Cao & Phạm Duy, Bến xuân)

Ngồi bên em anh quên hết ưu phiền

Hồn say sưa tắm giấc mơ thần tiên

Ngồi bên em ôi giây phút mơ huyền

Nguồn yêu đương tươi thắm tươi cho lòng…

(Hoàng Trọng, Khúc đàn tâm)

Em như cô gái hãy còn xuân

Trong trắng thân chưa lấm bụi trần

Xuân đến hoa mơ hoa mận nở

Gái xuân giũ lụa trên sông Vân…

(Từ Vũ, thơ Nguyễn Bính, Gái xuân)

Hôm qua đến tìm em 
Anh thấy hoa xuân rơi đầy trước thềm. 
Bâng khuâng bước nhẹ êm 
Sợ làm tan bao giấc mơ hoa triền miên. 
Anh yêu nét hồn nhiên 
Yêu biết bao khi em ngồi khuất rèm. 
Đôi tay nhấc đường kim 
Làn môi hé cười thần tiên…

(Hoàng Trọng, Đẹp giấc mơ hoa)

Trong các bài hát xuất hiện sớm trong nền tân nhạc, ta thấy các nhạc sĩ luôn ngợi ca đôi mắt người thiếu nữ: đôi mắt nhung, đôi mắt huyền, đôi mắt đẹp, đôi mắt sầu mộng:

Hôm xưa anh đến nhà em

Thấy đôi mắt đẹp anh thèm muốn xin

Môi em nở nụ cười duyên

Thân em thoáng hiện, dáng hiền tình yêu.

Ra về anh thấy vương theo

Phấn hương ân ái gió chiều thoảng đưa…

(Ngọc Bích, Thiếu nữ trên ngàn)

Em tôi ưa đứng nhìn trời xanh xanh

Mang theo đôi mắt buồn vương giấc mơ

Vu vơ đắm đuối, vương ngàn áng mây

Bao đêm thầm đếm trên trời đầy sao sáng.

Buồn vương man mác theo lời gió reo lời thơ

Trầm tư se sắt tơ lòng đắm theo đàn khóc

Bao nhiêu nước mắt chôn sầu đắng cho lời thơ

Giờ này em hát câu chiều mơ.

(Lê Trạch Lựu, Em tôi)

Tôi nhớ ngày qua

Xinh xinh cô em đôi mắt dịu buồn

Hồn đắm mơ say

Tim tôi rộn ràng tình đầu mong nhớ

Đôi mắt huyền ơi

Rung lên bên tôi đôi tim nhịp nhàng

Ngày tháng xuôi sang

Cô em hững hờ tình tôi thờ ơ…

(Thông Đạt, Đôi mắt huyền)

Người em có đôi mắt huyền nhung

Anh bâng khuâng một chiều gió vàng

Chiều ấy gặp em

Anh mơ màng bóng em trên đường vắng

Làn mắt huyền nhung ánh xuân dịu dàng say

Bướm hoa vờn nơi đây

Em mang cả một trời bao la

Biết nhau khi ướt lệ chan hòa…

(Lê Mộng Nguyên, Đôi mắt nhung)

Rồi lòng ta từ đó đắm say mơ màng

Chìm trong đôi mắt. Ôi đôi mắt nhung huyền

Nhìn ta không nói, chiều thu ân ái...

(Lâm Tuyền, lời Dạ Chung, Lặng lẽ)

Ôi đôi mắt em sáng trong 
Yêu làn môi hồng thắm hé rung 
Kề bên em dưới trăng mơ huyền 
Hồn theo gió tìm chốn thiên đường. 
Trời về khuya nghe lòng man mác 
Hương tình thơm ngát còn rung trần gian.

(Ngọc Bích, Hương tình)

Một chiều ái ân say hồn ta bao lần

Một trời đắm duyên thơ cho đời bao phút ơ thờ

Ngạt ngào sắc hương tay cầm tay luyến thương

Đôi mắt em nhìn càng say đắm

Mơ màng nào thấy đâu sầu vương…

(Dương Thiệu Tước & Minh Trang, Bóng chiều xưa)

Đôi khi người thiếu nữ để lại nhiều thương nhớ chỉ với suối tóc êm đềm và say đắm:

Làn tóc óng nuốt sóng đắm trăng

Lướt như tơ liễu buông

Say đùa cùng gió đàn

Áng mây thoáng ghen ngưng lưng trời

Lu mờ cùng làn trăng

Nét phai tan ngàn băng…

(Thẩm Oánh, Suối huyền)

Tôi có người em nhỏ 
Xanh xanh đôi hàng mi 
Môi hồng vừa đương độ 
Chưa biết sầu biệt ly. 
Ngày tôi đi vàng nắng 
Nghiêng nghiêng một hàng cau 
Mai ta nhìn mây trắng 
Gửi lời về thương nhau. 
Chiều nay buồn viễn xứ 
Nhớ người em gái xưa 
Tôi thấy phương trời cũ 
Giăng giăng một hàng mưa…

(Nguyễn Hiền, Người em nhỏ, 1945)

Ta luôn tìm thấy hình ảnh người đẹp và thi sĩ được gắn kết bên nhau đầy thơ mộng:

Thơ anh làm em hát, tơ em dệt anh may

Ta xây đời bằng mộng, như tiếng rập con thoi.

Ta cứ yêu đời đi, như lúc ta còn thơ

Rồi để anh làm thơ, và để em dệt tơ.

(Đức Quỳnh, thơ Nguyễn Bính, Thoi tơ)

Hình ảnh ấy còn được tìm thấy ở Thẩm Oánh trong một ca khúc bày tỏ tình cảm với cô hàng hoa với nhịp tango êm đềm, dìu dặt:

Một chiều nắng đào phai sắc hoa mờ

Tần ngần trên đường dài bao thương nhớ

Một mình cô bán hoa bước ơ thờ

Đôi bao cánh phai tươi sắc hoa mờ.

Tần ngần ngoài song

Có chàng thi sĩ mơ mộng

Cao lời ca chờ mong

Lời lời ru ngân hòa trong gió lan xa gần

Trầm trầm lắng dư âm.

Cô hàng hoa ơi! Xin vào với tôi

Hoa dù héo khô, tôi còn mến hoa…

(Thẩm Oánh, Cô hàng hoa)

Và cả với cô gái hái mơ trong ca khúc đầu tay của người nhạc sĩ họ Phạm:

Hỡi cô con gái hái mơ già

Cô chửa về ư, đường còn xa

Mà ánh chiều hôm dần sắp tắt

Hay cô ở lại về cùng ta.

Nhà ta ở dưới gốc cây dương

Cách động Hương Sơn nửa dặm đường

Có suối nước trong tuôn róc rách

Có hoa bên suối ngát đưa hương.

(Phạm Duy, thơ Nguyễn Bính, Cô hái mơ)

Vào thời xa xưa ấy ta chỉ thấy trong hầu hết bài hát là hình ảnh của cô gái ở miền quê:

Sương thu mênh mông hoàng hôn mờ xuống

Bơ vơ trên đê còn ai một bóng

Cô gái quê ơi gồng gánh đi đâu

Dưới bóng tre xanh lay lắt trên đầu...

(Chung Quân, Cô gái quê)

Từ hình ảnh người thiếu nữ lần đầu gặp gỡ đã dần xuất hiện vô vàn sắc thái tình cảm của người nghệ sĩ được diễn tả trong các ca khúc của họ:

Nàng ơi, anh đã yêu nàng

Quyết chí cùng nàng nên duyên (a)

Bỏ lúc vì nàng thâu đêm (a)

Rồi đây anh sẽ anh sẽ về

Nói với cùng mẹ cha anh (a)

Sẽ tới hỏi nàng cho anh (a)

Cùng nhau chung sống trong mộng thắm

Cùng nhau chung sống bao ngày xanh.

(Vũ Minh, Cô hàng nước)

Ngồi bên em anh quên hết ưu phiền

Hồn say sưa tắm giấc mơ thần tiên

Ngồi bên em ôi giây phút mơ huyền

Nguồn yêu đương tươi thắm tươi cho lòng…

(Hoàng Trọng, Khúc đàn tâm)

Hôm nao dưới bóng trăng mờ

Tôi mơ ngắm cánh tay ngà

Nhẹ nâng ly trà ướp sen ngạt ngào

Trông cô rón rén ra vào

Đôi môi thắm cánh hoa đào

Lòng tôi dạt dào muốn xiêu…

(Canh Thân, Cô hàng cà phê)

Đây là lời quyến luyến và tiếc nuối của chàng trai khi người con gái đành phải đi xa:

Chẳng lẽ ôm lòng chờ đợi mãi

Cô đành lỡ ước với tình quân

Bỏ thuyền, bỏ bến, bỏ dòng sông

Cô lái đò kia đi lấy chồng

Vắng bóng cô em từ dạo ấy

Để buồn cho những khách sang sông.

(Nguyễn Đình Phúc, thơ Nguyễn Bính, Cô lái đò)

Dừng chèo lại đây cô lái đò ơi

Dừng chèo lại đây giây phút ngừng bơi

Cho tôi sang bến bến sông xa vắng

Đường xa đêm vắng khách sang mình tôi…

(Hoàng Quý, Cô lái đò)

Năm xưa khi tôi bước chân ra đi

Đôi ta còn đứng bên hàng tường vi

Em nói rằng em sẽ chờ đợi tôi

Đừng nói đến phân ly.

Cô láng giềng ơi,

Nay bóng hoa bên thềm đã thắm rồi

Chân bước vui bên bờ đường quê

Em có hay chăng giờ tôi về.

(Hoàng Quý, Cô láng giềng)

Tình yêu đôi khi lớn dần chỉ từ sự gặp gỡ và gắn bó tình cảm với cô nàng kỹ nữ:

Đêm nay đôi người khách giang hồ

Gặp nhau tình trăng nước

Sánh vai nhịp bước mơ hồ

Kề vai ước xây nhà bên suối

Kề môi ước gây vài đường tơ…

(Phạm Duy, Tình kỹ nữ)

Không chỉ là lời tiếc nuối mà còn là lời trách móc người đẹp hững hờ quên cả tình anh:

Cô hái hoa tươi, hãy dừng bước chân

Trên đường thẳm xa,

Tôi nhắn cô em đôi lời.

Lòng không lưu luyến,
Sao đành cô lãng quên

Quên người gặp gỡ

Trong một chiều mơ.

Chuông chiều ngân tiếng

Vấn vương lòng trông

Theo cô hái hoa

Bước đi bâng khuâng

Muôn ngàn sầu nhớ bóng mờ mờ xa…

(Hoàng Giác, Mơ hoa)

Mỗi khi vang âm ngàn phương

Nhạc chinh nhân trong chiều sương

Em có mong dòng sông cũ

Vẫn xuôi niềm thương

Tình anh như thông đầu non

Vời cao trong mây buồn đứng

Muôn kiếp cô liêu, ngàn năm còn reo.

(Tô Vũ, Tạ từ)

Không chỉ là lời trách móc mà còn là nỗi sầu thương vô hạn vì người đã cách biệt, tình đã phôi phai trong ngày ly tan:

Bông hoa nay vẫn còn hương

Lòng ta còn vết đau thương không cùng

Đính hoa ở một bên lòng

Ngàn năm tiếc giấc mơ mòng khi xưa.

(Lê Thương, Bông hoa rừng)

Nhớ ngày xưa ngày tôi ra đi

Nước mắt em tôi thắm thiết trên mi chia ly

Nhớ nhung còn thắm

Đôi khi còn thắm câu thơ năm xưa

Xa vắng bao ngày tháng…

Đời đã vắng tiếng cười làn môi hương phai rồi

Buồn nhớ tới dáng người yêu áo xanh.

(Lê Trạch Lựu, Nhớ)

Hoặc nhẹ nhàng hơn là sự hoài niệm về quãng thời gian êm đềm đã trôi qua:

Chiều nay nắng thu chìm trong rừng

Ngừng đây nghe gió theo mây vàng

Lãng du lên mấy cung đàn

Thời chinh chiến trôi

Ngày tháng bên suối ngàn.

Ngày thu ánh sương chiều buông mờ

Lòng khách say sầu muôn kiếp nhớ

Nhớ ai cười trong nắng vàng

Bao ngày xuân tươi thắm

Nay đã phai tàn…

(Phạm Duy & Ngọc Bích, Giấc mơ ngàn)

Rạt rào tình vương sơn nữ

Tình thơ ngây bên suối

Xót xa duyên tình xưa

Lạnh lùng ngồi trông trăng sáng

Ta nhớ ngày qua, nhờ làn gió đưa

Gió ơi đưa về chốn xưa

Phía xa bên bờ suối thơ

Bóng ai xa còn ước mơ…

(Văn Phụng, lời Văn Khôi, Trăng sơn cước)

Khi nói đến tình của người lữ khách với các nàng sơn nữ, các nhạc sĩ thấy niềm vui trước hương sắc núi rừng dù sau đó khi rời xa lòng không nguôi thương nhớ. Cả hai bài hát sau đây đều diễn tả tình cảm trong sáng, nhẹ nhàng bằng nhịp điệu luân vũ 3/4 tươi vui:

Ai về sau dãy núi Kim Bôi

Nhắn rằng tim tôi chưa phai mờ

Hình dung một chiếc thắt lưng xanh

Một chiếc khăn màu trắng trắng

Một chiếc vòng sáng lóng lánh

Với nụ cười nàng quá xinh…

(Tô Hải, Nụ cười sơn cước)

Đường lên núi rừng sao hãi hùng

Ôi gió lộng, muôn lá động

Cành trong bóng thê lương

Chiều nay gió ngừng bên suối rừng

Giăng nước bạc, nghe tiếng nhạc

Hồn vương bóng cố hương.

Mây bay về đâu? Chim bay về đâu?

Xin cho tôi nhắn tới nàng đôi câu

Ra đi vì đâu? Chia ly vì đâu?

Khăn tay còn thấm lệ sầu…

(Lê Bình, Đường lên sơn cước)

Hầu như các nhạc sĩ trên đường lãng du thường ngợi ca các nàng sơn nữ được gặp mà họ xem như là những đóa hoa ngàn:

Một đêm trong rừng vắng

Ánh trăng chênh chếch

Đầu ghềnh thấp thoáng

Bóng cô sơn nữ

Miệng cười xinh xinh.

Một đêm trong rừng núi

Có anh lữ khách nhìn trời xa xa

Ngắm trăng say đắm

Một mình bâng khuâng.

Một đêm trong rừng vắng

Có cô sơn nữ

Miệng cười khúc khích

Ngắm anh lữ khách

Rồi lòng bâng khuâng.

Một đêm trong rừng núi

Có anh lữ khách nhìn trời xa xa

Biết đâu sơn nữ nhìn mình đăm đăm…

(Trần Hoàn, Sơn nữ ca)

Nàng sơn nữ ơi nàng sơn nữ

Bóng anh về đây

Vì nợ nước anh đành tạm xóa

Để mưu thù chung.

Nàng sơn nữ ơi nàng sơn nữ

Nhớ chăng tình xưa

Giờ đây nhé ta cùng chung sống

Bên hoa rừng mơ…

(Thanh Tuyền, Tình sơn nữ)

2. Nỗi buồn trong tình yêu

Tình yêu có thể đem lại cho người nghệ sĩ niềm vui hoặc nỗi buồn. Trong âm nhạc lãng mạn, tình vui không được tìm thấy nhiều nhưng tình buồn thì tràn ngập. Trong khuynh hướng buồn thương, bi ai đó ta nghe âm hưởng chủ đạo là nỗi buồn sâu đậm và nỗi cô đơn vây kín. Cái buồn trong âm nhạc lãng mạn cũng là nỗi buồn trong thơ mới, đó là tình cảm tất yếu của một lớp người đã từng trải nghiệm tình trường và nghịch cảnh trong cuộc sống. Nó xuất phát từ tình cảnh của người mất mát tình yêu, của người bơ vơ, trống trải, lạc lõng trên bước đường tìm kiếm tình yêu. Có thể có một số ca khúc diễn tả nỗi buồn trong tình yêu nhẹ nhàng, thoáng qua nhưng cũng có những bài não tình, thở than nhưng không hề bi lụy, không làm cho tâm hồn rơi vào sự đọa đày tuyệt vọng. Ta nhận ra tất cả giai điệu buồn thương ấy vẫn toát lên cái tình cảm chân thực, không tô vẽ; cái buồn bã đã trở thành vẻ đẹp của tâm hồn, như một nét đẹp thăng hoa, là chất men gây niềm gắn bó với cuộc đời... Nỗi buồn đó thường được tìm thấy trong những ca khúc viết về sự dở dang hoặc tan vỡ trong tình yêu, sự chia ly xa cách, sự thương nhớ não nùng, niềm tuyệt vọng đớn đau...

a) Nỗi buồn nhẹ nhàng

Bài hát về tình yêu buồn bã sớm nhất được nhận ra sau đây đã xuất hiện trước khi báo Ngày Nay đăng các bản nhạc lần đầu tiên ba năm sau đó. Cũng chỉ là nỗi buồn nhẹ nhàng được gửi trong nhịp điệu luân vũ dìu dặt, có chút trách móc nhưng không bi lụy:

Tình duуên đôi ta bẽ bàng
Đành để muôn năm lỡ làng
Còn nói ái ân làm chi?
Ngàу vui xưa qua mất rồi
Lòng thương xưa phai hết rồi
Tình уêu xưa tan nát rồi
Còn oán trách nhau làm chi?
Xin đừng nhắc những lời êm đềm ấу hết rồi
Sao không cùng chung sống trong уêu đương
Từ ngàу còn được gần gũi bên nhau
Khiến phút ấу qua mất rồi còn đâu?...

(Lê Yên & Văn Chung, Bẽ bàng, 1935)

Rung cảm đã cho người nghệ sĩ những giai điệu mượt mà. Đôi khi họ còn mượn tiếng đàn để giãi bày nỗi lòng. Chẳng hạn một khúc tango có từ rất sớm:

Trời khuya thanh vắng

Hồn ai khóc trong canh trường

Đường tơ ai buông trong sương rền khúc

Hồn ai quanh khuất

Đường tơ nhắn bao lời thương

Sầu tư chung khúc

Tầm tã châu buông…

Đàn ơi xa vắng, buồn thương

Nhớ ôm bên lòng

Buồn ơi mênh mông

Thương mây bạt gió.

Đàn than chi đó, đàn van

Gió thương cùng mây

Đàn than chi đó, như gió thương mây!

(Hoàng Trọng, lời Quốc Bảo, Tiếng đàn ai, 1943)

Đường đời nhiều se sắt làm gì, nhiều nỗi đắng cay

Người ơi! Vui lên tiếng làm chi, tôi thấy bẽ bàng.

Lạnh lùng nhìn đời người ta vui tươi

Với lòng người rạt rào sung sướng quá

Riêng lòng này buồn rầu tê tái hỡi người…

(Nguyễn Văn Khánh, Tâm sự với cây đàn)

Muốn quên xa đàn.

Quên đi cho hết đau thương giận hờn

Nhưng thôi ta có đành quên được nào

Ðời mà thiếu em ta vắng vui.

Hỡi dây tơ đồng.

Em ơi hãy giúp cho ta đường đời

Cho ta lên tiếng cùng em vài lời

Ðời mà thiếu em ta vắng vui.

(Nguyễn Văn Khánh, Nhạc sĩ với cây đàn)

Một bài hát mang nét nhạc dân tộc nhưng đã được lồng vào nhịp điệu Tây phương sớm nhất thời bấy giờ (tango habanera) với nội dung phác họa hình ảnh quen thuộc của người phụ nữ với nỗi chờ đợi khắc khoải được tìm thấy nhiều trong tiểu thuyết của nhóm Tự lực văn đoàn:

Những lúc em ngồi suốt canh khuya bên đèn

Miệt mài cùng một manh áo len

Vắng bóng anh em chờ mong anh.

Cố sức em đan thật nhanh.

Em đan áo cho xong

Còn hòng đông này vắng hình anh

Em lạnh lùng thay!

Xa anh em nhờ manh áo ấy

Khiến em quên lạnh lùng khi ngồi trước đèn.

Bóng ai qua thềm,

Vừa nhìn thoáng lướt trên nền trời đêm

Ngừng đan em thấy gió lay mành trúc

Bóng ai êm đềm…

(Văn Chung, Bóng ai qua thềm, 1937)

Hồn cầm phong hương hình bóng xuân tàn

Ngày dần buông trôi sầu vắng cung đàn

Từ người ra đi chờ vắng tin người

Từ người ra đi là hết mơ rồi…

(Văn Cao, Cung đàn xưa)

Tâm hồn anh tìm em

Theo lần sang lầu Thúy

Dưới trăng ngà sao huyền

Lòng anh giá băng

Trong bóng sương mờ…

(Dương Thiệu Tước, Tâm hồn anh tìm em, 1938)

Đôi khi trong nỗi buồn của người nghệ sĩ có vướng chút đau thương tê tái:

Em, hồn anh đang sầu đau

Hồn anh đang thổn thức

Ai se tình duyên thắm đẹp

Kề mái tóc đầy hương

Tình như áng mây hồng.

Anh thường khóc khi chiều xuống

Lòng nhớ nhung triền miên

Trăng xưa về khuya bẽ bàng

Dường như nhắn người yêu

Tình mây nước còn đâu.

(Lâm Tuyền & Dạ Chung, Trở về dĩ vãng)

Chiều rơi cho lòng lạc loài chơi vơi

Ngày rơi ta buồn giây phút qua rồi

Thời gian luống phụ cho ai mãi đâu

Luống hận cho ai mãi đâu, muôn kiếp u sầu.

Chiều ơi trôi về miền nào xa xôi

Tìm ai tiếng lòng thổn thức vắn dài

Tình ơi mắt lệ chan chứa khắp nơi

Gió đừng khóc nữa gió ơi, tan nát tơi bời…

(Hoàng Trọng, Nhạc sầu tương tư, 1953)

Nhưng rồi chút đau thương tê tái ấy dễ chìm khuất trong thiên nhiên cô tịch dường như hờ hững trước tâm tình của người nghệ sĩ:

Chim ơi tình ta lỡ làng

Đường đời nhạc duyên bẽ bàng

Say sưa ân ái mơ màng bên nàng.

Bồi hồi lòng ta hững hờ

Thuyền tình lạc nơi bến bờ

Sao ai vẫn cố mong chờ ngày mơ…

(Tạ Tấn, lời Hoàng Dương, Luyến thương)

Bên cầu tơ liễu vương hai bóng đau thương

Gió ru cành than khóc trong chiều sương

Sông nước như làm thinh, áng mây vô tình

Thướt tha lướt trôi vờn nước non xanh…

(Thẩm Oánh, Xa cách muôn trùng)

b) Giây phút chia ly

Nỗi buồn trong ca khúc lãng mạn chính là nỗi buồn từ sự chia ly của những người yêu nhau, từ sự đưa đẩy của cuộc đời, sự trớ trêu của số phận. Riêng với nhạc sĩ Dzoãn Mẫn, đó không phải là tình riêng của ông mà từ sự chứng kiến sự chia tay của đôi tình nhân khi chàng trai lên đường đi lính lê dương tại ga Hàng Cỏ:

Mấy phút bên em rồi thôi,

Đến khi bóng em mờ khuất

Người về u buồn khắp trời,

Người ra đi với ngàn nhớ mong.

Mấy phút bên nhau rồi thôi,

Dáng em sống trong hồn tôi

Xa cách ta còn tìm đâu ngày vui…

(Dzoãn Mẫn, Biệt ly)

Lòng tê tái vương nhớ nhung

Người chinh phu với sầu đông

Thuyền không bến lắng trôi tới đâu

Đưa đón ai xa ngừng bến nào

Thầm gieo rắc chi sầu nhớ…

(Hoàng Trọng, lời Nguyễn Túc, Phút chia ly)

Thương nhau làm chi

Âm thầm lệ vương khi biệt ly

Xa xôi còn chi

Vô tình em nhớ mối duyên hờ

Tình như mây khói bóng ai xa mờ…

(Dương Thiệu Tước & Minh Trang, Bóng chiều xưa)

Phút chia ly đã gửi tình ta vào mây khói, có chút ngậm ngùi đấy nhưng biết đâu sẽ cho tâm hồn anh bay bổng về một phương trời xa xăm nào đó:

Biệt ly tình đôi ta vời vợi

Thuở ấy hồn anh đắm chơi vơi ngoài khơi

Người em sầu mộng của muôn đời

Thầm ước guồng tơ thắm không bao giờ phai.

Tình em như tuyết giăng đầu núi

Tình anh như ánh trăng trầm suối

Tình ta như áng mây chiều trôi

Về tràn trên gối chăn mờ phai.

Biệt ly! Ôi biệt ly!

Ngậm ngùi đêm thâu âm thầm đôi câu

Biệt ly, anh theo cánh gió chơi vơi

Phiêu du khắp bốn phương trời

Xa xôi tiếc nhớ khôn nguôi

Men say lấp kín môi cười. Biệt ly sầu bi.

(Lâm Tuyền & Dạ Chung, Trở về dĩ vãng)

Hãy cứ để tình anh trôi xa, em cách biệt nơi nào không hề biết nên chỉ còn để lại hồn bên suối vắng hay trên sông dài, chơi vơi theo bóng sương chiều, theo đêm chờ đợi:

Xa xa êm lướt trên làn sóng

Bóng in chiếc thuyền lững lờ trôi xuôi dưới trăng

Hỡi con đò tình trôi nơi đâu

Hãy mang mối buồn ta tới phương xa…

(Tạ Tấn & Nguyễn Túc, Bên sông vắng)

Người hẹn cùng ta đến bên bờ suối

Rừng chiều mờ sương ánh trăng mờ chiếu

Một đêm thiết tha rồi đây xa cách

Đường chia hai ngả biết tới phương nào…

(Lê Mộng Nguyên, Trăng mờ bên suối)

Còn đêm nay nữa ta ngồi với nhau

Ngước mắt trông trời

Ngày mai anh đã xa rồi tình tan vỡ

Chìm trong lãng quên.

Thuyền anh mai ra đi rời bến

Mình anh ra đi nơi trùng sóng

Tìm hướng cho lòng tìm bến mơ

Từ nay xa cách rồi bến xưa.

(Đoàn Chuẩn & Từ Linh, Chuyển bến)

Chiều dần rơi chìm dưới sương mờ

Chạnh lòng lữ thứ đầy bao ý thơ

Tay nắn phím rung tơ

Tơ vương niềm thương nhớ

Ngày xa lắng trong mơ…

(Châu Kỳ, Nhạc sĩ trong sương chiều)

Hình ảnh người nghệ sĩ dường như gắn bó với trời đất bao la, khi nắng sớm lúc sương chiều, ở đâu và thời khắc nào thì lòng vẫn mãi xuyến xao:

Ngày vui tan theo bóng chiêu dương

Hoàng hôn buông trên tóc liễu xanh

Trời mênh mông thưa thớt áng mây lờ lững.

Nhạc chiều nay vang khúc tiễn đưa

Buồn lênh đênh theo gió bốn phương

Chiều lâng lâng mây nước cuốn theo ngày vui…

(Trần Ích, lời Hoàng Hôn, Chiều chia ly)

Chiều nay mây giăng nét sầu

Sông nước lững lờ xuôi thuyền về đâu

Chiều nay mưa gió dãi dầu

Hoa lá phai màu gợi niềm thương đau.

Biệt ly cách xa muôn trùng

Xao xuyến lòng từ nay khuất bóng

Ngàn xa sương khói mênh mông

Luyến tình núi sông khiến ai chờ trông…

(Ưng Lang, lời Châu Kỳ, Chiều tiễn biệt)

Ra đi một sớm buồn

Sương mờ chập chùng buông

Mênh mang ôi lạnh lùng

Hồn xao xuyến

Chia ly một bóng người

Âm thầm dìu chân tôi

Lưu luyến đưa vài tiếng lên đường…

(Châu Kỳ, lời Hồ Đình Phương, Từ giã kinh thành)

Không chỉ chia ly với người mình thương yêu, đôi khi với bạn bè thân thiết cũng phải rời xa vì cuộc sống riêng nhưng trong lòng còn nhiều lưu luyến:

Anh có nhớ ngày mới quen nhau

Có những lúc ta tự hỏi lòng

Không biết khi nào lại trùng phùng

Mà lòng ta hoài mong.

Anh có nhớ rằng phút chia tay

Quyến luyến biết bao tình bạn bè

Mong ước sao mau cho ngày về

Mặt nhìn mặt dưới trăng thề…

(Dương Thiệu Tước, Bạn cùng tôi)

Bạn lòng thân mến đây giây phút hồn tôi 
Nghe chan chứa hương đời 
Nhạc lời êm ái tôi ca ấm vành môi 
Mong sao đến bên người. 
Bạn là trăng sáng trong đêm tối hồn tôi 
Soi lên bao ánh tươi 
Bạn là hoa thắm trên hoang vắng tình tôi 
Vun lên một mùa mới! 
Gặp nhau năm ấy trao câu hát làm tin 
Đem cung phím gieo tình 
Cùng yêu sông núi

Yêu duyên nước trời xanh 
Yêu hương lúa thơm lành…

(Hoàng Trọng, Bạn lòng)

Từ nỗi buồn lãng mạn đôi khi người nhạc sĩ còn khái quát một cách triết lý để mở rộng thành một nhân sinh quan của chính mình: từ nỗi buồn tình yêu trở thành nỗi buồn nhân thế, từ nỗi buồn nhân thế trở thành nỗi sầu vạn cổ...

Ngoài hiên giọt mưa thu thánh thót rơi

Trời lắng u buồn mây hắt hiu ngừng trôi

Nghe gió thoảng mơ hồ

Trong mưa thu ai khóc ai than hờ.

Vài con chim non

Chiêm chiếp kêu trên cành

Như nhủ trời xanh

Gió ngừng đi mưa buồn chi

Cho cõi lòng lâm ly.

Hồn thu tới nơi đây gieo buồn lây

Lòng vắng muôn bề không liếp che gió về

Ai nức nở thương đời

Châu buông mau dương thế bao la sầu.

(Đặng Thế Phong & Bùi Công Kỳ, Giọt mưa thu)

Sự chia ly không chỉ đem lại nỗi buồn da diết mà còn để lại nỗi cô đơn hiu quạnh đến xé lòng, nhất là người nghệ sĩ khi đang trên bước đường lãng du mà lòng thì ngàn mối tơ vò:

Mây bao la trời đen u tối

Đêm đông trường lữ khách bâng khuâng

Ngóng về phương xa chờ tin nhạn

Nhưng nhạn nào có biết nơi nao mà chờ

Nhạn còn véo von bay cao bay xa tít

Chẳng có hẹn ngày về tìm ai nơi nao.

(Tu My, Tan tác)

Không có hình tượng nào sâu sắc hơn để diễn tả nỗi cô đơn bằng hình tượng con thuyền lạc dòng và trôi dật dờ khi xa bến:

Theo gió thuyền xuôi sóng đưa bèo trôi

Tiếng đàn trầm trầm man mác lòng tôi.

Nhìn con thuyền xa bến lòng ta còn lưu luyến

Hát khúc chia ly cho trái tim não nùng đôi chút

Cho tiếng tơ thêm càng réo rắt

Mái chèo nhặt khoan xen lẫn tiếng đàn.

Tôi khóc biệt ly khóc cho ngày đi

Không còn ngày về chia mối tình si…

(Lưu Bách Thụ, Con thuyền xa bến)

Chưa hết. Một con thuyền khác lại không còn bến nữa, chẳng biết trôi dạt về đâu giữa dòng nước bao la trong đêm thâu quạnh vắng. Một nỗi cô đơn rờn rợn trong mênh mông. Hình tượng đó khiến ta liên tưởng đến tâm trạng bơ vơ não nùng của người nghệ sĩ:

Lướt theo chiều gió
Một con thuyền theo trăng trong
Trôi trên sông Thương

Nước chảy đôi dòng
Biết đâu bờ bến

Thuyền ơi thuyền trôi nơi đâu
Trên con sông Thương

Nào ai biết nông sâu…

Ánh trăng mờ chiếu

Một con thuyền trong đêm thâu

Trên sông bao la

Thuyền mơ bến nơi đâu.

(Đặng Thế Phong, Con thuyền không bến)

c) Sự hoài niệm, tiếc nuối

Khi mối tình đã rời xa, điều còn lại với người nghệ sĩ là niềm tiếc nuối vô hạn để rồi họ không thể nào quên những ngày tháng tươi đẹp với bao kỷ niệm ấm áp, êm đềm đã qua:

Dư âm tiếng hát

Reo lên trong lòng anh bao nhớ nhung

Đê mê lòng nhớ

Đêm qua giấc mơ môi em hé rung

Anh muốn thành mây

Nương nhờ làn gió

Đưa anh tới cõi mơ hồ nào đây

Muôn kiếp bên nàng.

(Nguyễn Văn Tý, Dư âm)

Yêu ai, yêu cả một đời

Tình những quá khắt khe khiến cho đời ta

Đau tủi cả lòng vì yêu ai mà lòng hằng nhớ.

Năm tháng trôi lạnh lùng hoài

Tình đó nhắc nhớ luôn đến ta tình ai

Nhớ cả một trời

Tình yêu kia mà lòng nào quên…

(Nguyễn Văn Khánh, Nỗi lòng)

Chiều nay niềm ái ân xưa

Tìm đến bên ai kể nỗi nhớ thương

Lời thề cùng cánh hoa rơi

Tàn úa bên song dưới ánh tà dương.

Xuân nay bao sầu nhớ xuân xưa

Tiếc mối tình phai hương

Đang lòng hầu dứt muôn đường tơ vương

Sầu vương áng mây bao nhuốm màu tang…

(Vũ Thành, Nhớ bạn)

Lời thề nguyền ngờ đâu xa vắng

Lòng tràn đầy sầu chung non nước

Hồn em có cùng người chứng minh

Anh bước ra đi luyến tiếc hoài

Đời còn có em nay mà thôi…

Nhìn chiều vàng đồi thông thưa thớt 
Lòng bùi ngùi tìm em trong gió 
Giờ đây viếng thầm hồn cố nhân 
Năm tháng trôi qua sóng gió đời 
Chiều chiều nhớ em khôn lòng nguôi…

(Nguyễn Văn Khánh, Chiều vàng)

Tâm sự biết gửi về đâu? Xin nắn nót cung đàn nhưng mối duyên đã lỡ, dây tơ đã chùng. Thôi đành âm thầm một bóng trong nát tan cõi lòng:

Tha thiết gởi mấy cung đàn

Nửa chừng xuân cung đàn lỡ

Ai nhắn người nơi xa ngàn

Tơ vương nghìn năm nát tan.

Nơi ấy giờ đây âm thầm

Chiều chiều mơ nơi đầm ấm

Vương khói trầm luân cay nồng

Xe tơ tầm cho nát lòng…

(Hoàng Giác, Lỡ cung đàn)

Ngàn đường tơ lướt theo mây giang hồ

Ngàn lời thơ xa vời mơ mơ

Lệ sầu rơi luyến thương đôi lời

Dịu làn môi sóng lòng chơi vơi…

Chim ơi tình ta hết rồi

Chim bay bay mãi bốn trời

Hận buồn lòng ta rã rời theo ngày trôi…

(Tạ Tấn, lời Hoàng Dương, Luyến thương)

Đàn bao tuổi rồi đàn ca chẳng ngơi

Bao dây đứt trong quãng đời

Tình tang tang tính tính tình…

Của tình duyên số mạng người

Đàn ca nửa lời để cùng nhẹ lối…

(Lê Thương, Đàn bao tuổi rồi)

Người nghệ sĩ thường chọn một không gian gần gũi để hồi tưởng về những kỷ niệm buồn vui, những lời yêu đương và hẹn thề trong quãng thời gian đã qua. Không gian đó thường là buổi chiều với gió mây, với sương lam hiu hắt:

Anh ngồi nhớ tới em những khi sương chiều dần rơi

Che mờ mờ bao cánh buồm khơi

Ôi con nước bên sông lờ đờ đâu còn in bóng

Những phút giây khi xưa đôi ta im ngồi…

(Hoàng Quý, Đợi chờ, 1938)

Sương lam tuôn rơi hắt hiu

Trên hàng thông xám reo vi vu

Khiến xui bao nhiêu nhớ nhung

Tàn lòng ước mơ.

Người đi phương xa đâu ngờ

Miền quê hương ai mong chờ

Đau đớn xót thầm từ ngày biệt ly.

Gió thu về mang thương nhớ 
Ðến cho lòng thêm chan chứa 
Lá ngô bay trong sương sầu 
Biết bao giờ còn thấy nhau…

(Đan Trường, Trách người đi)

Chiều buồn với bao nhiêu mong chờ; ngồi đây mà hồn trôi theo dĩ vãng, lòng như ai oán với khúc điệu blues, slow vọng lên từ trong hoài niệm:

Chiều vàng rơi trong khúc nhạc tương tư

Đời phiêu lãng sống những ngày mong chờ

Thấu tình ta chăng hỡi người phương xa

Cung đàn theo với lòng thiết tha…

(Ngọc Bích, Khúc nhạc tương tư)

Chiều nay gió xa xăm vang khắp nơi

Như dáng em theo cánh chim tung chốn xa vời

Gây nhớ mong cho người yêu đôi nơi.

Thầm nghe gió hoang mang đưa khúc ca

Tôi ước mong mơ thấy em chiều năm xưa

Cố ngân phím đàn lỡ làng hình dung bóng xa…

(Dzoãn Mẫn, Gió xa khơi)

Không chỉ có buổi chiều buồn bã mà đêm về mới thấm thía nỗi buồn thương. Bao nhiêu kỷ niệm ùa về khiến cõi lòng dâng lên nỗi nhớ nhung se thắt con tim:

Nhớ nhung, nhớ nhung ngập trời
Buồn vương khắp nơi gió trăng lạc lối
Nhớ nhung sắt se lòng quá
Phía tây mây mờ sầu lắng trong mơ.
Bóng dáng mây huyền lướt như tóc ai
Tha thướt buông phương trời
Hầu lôi cuốn tim ta rối bời.

Đây nét mặt trong trăng

Âu yếm như mỉm cười

Cùng nhân thế sầu đầy vơi
Nhớ nhung, nhớ nhung ngập trời
Tìm đâu bóng ai cho tâm hồn say…

(Thẩm Oánh, Nhớ nhung)

Mênh mông nước xuôi
Chiếc thuyền lờ lững theo dòng
Lờ lững theo dòng
Đùa ánh trăng vàng đầy sông.
Sông sầu nghe hát
Gió đưa tiếng một cô nàng
Hát chi cho lòng càng buồn thương
Đau thương sầu nhớ.
Đêm đêm vắng tanh
Có người mộng vỡ tan tành
Nhìn mảnh trăng tàn
Chìm dưới sông một màu xanh
Sông sầu buông tiếng
Nước reo gió than sóng gào
Nhắc chi cho lòng gợi buồn thương
Tiếng hát vấn vương…

(Xuân Tiên, Tiếng hát trong sương)

Đêm nay trăng chiếu êm đềm
Xa xa mây tỏa lững lờ
Gió lướt qua hàng cây liễu phất phơ
Soi bóng gương hồ vờn gió say sưa.
Đêm nay trăng gió đề huề
Bâng khuâng tiếc thương khúc nhạc ái ân
Vấn vương, vương vấn nhớ ai đó

Ngoài bốn phương
Thương ai sống đời gió sương
Rớt đôi ngấn lệ sầu thương.
Ai đi trong lớp sương mờ
Hay chăng em vẫn mong chờ?
Những lúc đêm tàn buông gió hoài mơ
Em vẫn âm thầm buồn nhớ năm xưa.
Xưa, ngày ấy đã đi xa mờ mờ
Những đêm hôm nào

Đầy trăng soi sáng mơ màng
Tới đây, ngồi đây ta cùng ngắm

Gương hồ long lanh dưới ánh trăng…

(Tạ Tấn, Bâng khuâng)

Tác phẩm đầu tay của nhạc sĩ Hoàng Trọng cũng là một khúc nhạc tình buồn trong tiết tấu luân vũ chậm rãi:

Vầng trăng sáng lắng soi bên thềm

Chiều mây nước tiếng dương êm đềm

Lòng sầu vương buồn lan theo gió

Nhớ thương ai khắc khoải chờ mong…

Tơ lòng vương vấn, tâm tình ai thấu

Dưới trăng khuya này

Mình tôi ôm khối sầu đau.

(Hoàng Trọng, Vầng trăng sáng, 1938)

Hoặc một khúc điệu tango đầy u hoài man mác giữa bóng chiều vơi:

Chiều ơi về đâu

Chiều đi lòng nhớ bao nỗi u sầu

Chiều sương im lắng buồn

Mờ xa đôi cánh chim lùa theo gió

Chiều xa ngoài khơi

Thuyền theo dòng nước về chốn xa vời

Cành hoa phai sắc tàn

Còn đâu trăng sáng mơ bên vườn lan.

Nhưng giấc mơ tan. 
Vương theo gió bao cung đàn. 
Đâu dáng duyên xưa 
Một chiều thu ta còn nhớ. 
Nhớ hồi còn thơ, 
Vai kề vai trong tiếng tơ. 
Tuy xa vắng ta vẫn mong chờ, 
Chiều sao hờ hững lạnh lùng thờ ơ.

(Nhật Bằng, Bóng chiều tà)

Niềm thương dù cho xa cách
Muôn trùng không phai mờ
Ngày tháng vấn vương

Theo áng mây trôi đi bơ vơ
Tìm lúc chiều về những phút say mơ
Tìm về lối cũ nên thơ
Hàng cây im bóng bên hồ.
Đàn ơi hòa theo tiếng gió

Mơ màng đi xa vời
Lời ai sao mà tha thiết

Êm đềm như chơi vơi
Hình bóng ngày nào đã quá xa xôi
Một tà áo tím bên tôi
Thầm nghe lá vàng nhẹ rơi…

(Nguyễn Hiền, Tìm đâu)

Hay một khúc slow buồn áo não vì lòng như muốn quên hết cả cuộc đời:

Đàn chim tung cánh xa khuất mờ

Chiều thu lưu luyến màu thương nhớ

Nhớ mái đầu ai nhuộm nắng vàng

Buồn biết bao giờ cho hết nguôi.

Lòng ta ai oán man mác sầu

Nhìn xa xôi nhớ thầm mong ước

Như sóng trùng dương theo cánh buồm

Là lúc quên đời không tiếc thương.

(Lâm Tuyền, Hình ảnh một buổi chiều)

Thời gian gợi nhớ thường đi đôi với cảnh vật chung quanh, thường là hình ảnh cô liêu, quạnh vắng. Tình cảm thì diệu vợi được mô tả trong bài hát sau đây bằng màu sắc sinh động của giai điệu (re thứ chuyển sang re trưởng) và sự dìu dặt của nhịp điệu luân vũ:

Chiều chiều riêng đứng bên sông

Lòng tràn ngập đầy bao nỗi nhớ nhung

Dòng nước trôi lững lờ

Thuyền ai lướt nhẹ trên sóng xanh mơ

Lời nguyện trong lúc chia ly

Sầu vương vấn từ khi bước chân đi

Buồn nhớ người xa vắng

Lòng mến thương người đi đã mấy trăng.

(Võ Đức Thu, Nhớ người xa vắng)

Còn đây là điệu ru êm ái nhẹ nhàng khi hồn đắm chìm trong chiều thu để nghĩ về mối tình xa xưa ấy:

Chiều về thu chiều buồn

Chiều về thu, chiều ơi chiều vương lạnh lùng

Mà làm ta sao như vương vấn

Chiều lâng lâng dịu dàng

Cảnh đó đây buồn mơ tựa dâng nỗi niềm

Lòng buồn tình xưa sao xa xa vắng…

(Nguyễn Văn Khánh, Lời thề xưa)

Chiều nay sớm về với sắc thu đắm u buồn

Cùng gió vàng với sương thu mờ buông

Ai có về nẻo xưa

Cho nhắn cùng người xa.

Nhớ khi hoàng hôn cùng ai dưới màn sương

Bước dần trên đường lòng réo rắt yêu đương…

(Nguyễn Thiện Tơ, Nhắn gió chiều)

Ngàn đường tơ lướt theo mây giang hồ

Ngàn lời thơ xa vời mơ mơ

Lệ sầu rơi luyến thương đôi lời

Dịu làn môi sóng lòng chơi vơi.

Ôi cánh chim buồn lướt sóng tha phương

Chốn nào tàn rơi một chiếc bóng xa

Bay qua ngàn trùng dương

Mang bao niềm thương

Say sưa nhạc sóng chim hoài chờ mong.

Chim ơi tình ta lỡ làng

Đường đời nhạc duyên bẽ bàng

Say sưa ân ái mơ màng bên nàng

Bồi hồi lòng ta hững hờ

Thuyền tình lạc nơi bến bờ

Sao ai vẫn cố mong chờ ngày mơ…

(Tạ Tấn, lời Hoàng Dương, Luyến thương)

Không gian đó có thể là một chiều có khuôn mặt thánh thiện của người yêu với mưa buồn ngoài giáo đường im vắng:

Thánh giá xa vời lắm với chuông chiều ngân

Hồn thánh thoát mưa dầm buồn tối âm thầm

Nơi giáo đường im bóng thầm mong ngóng

Đắm đuối trên làn sóng mắt nàng huyền mơ.

(Nguyễn Thiện Tơ, lời Phi Tâm Yến,

Giáo đường im bóng)

Hoặc là một đêm thanh vắng, cô tịch với vầng trăng mà trong lòng tràn ngập cả nỗi buồn chơi vơi khi nhớ tới lời thề xưa và nhìn lại nỗi cô đơn trong giây phút hiện tại:

Dâng sóng sầu đàn ơi ta nhớ xuân nào

Xa khuất rồi một mùa bên ánh trăng soi

Ngợp hồn nhớ người tình xưa

Dưới ánh trăng mờ đã thề thốt lời mong chờ.

Xa vắng rồi người đẹp về bến mơ nào

Đâu những lời hẹn thầm ta sống bên nhau.

Chiều buồn tới nhạc hồn ơi

Sống âm thầm với đời giang hồ lẻ loi.

Xa xôi nhớ cung đàn, đêm nao giấc mơ tàn

Yêu em thiết tha dù lòng nát tan

Hôm xưa dưới trăng thề, sao ơi vẫn thẫn thờ

Khi nghe tiếng tơ tràn về thương nhớ…

(Ngọc Bích, Lời hẹn xưa)

Ánh trăng lan dần

Cô lái đò chờ trên bến sông

Lòng mơ hình bóng chàng

Dắt trăng theo

Thuyền sang ngang bến

Hồn nặng vương vấn

Bóng con đò nghiêng…

(Hoàng Trọng, Trên bến vắng)

Đêm nay sao trong mắt ta hoen mờ
Nhạc hồn ơi về dâng sầu nhớ!
Nhớ ai trong mơ, giấc mộng chiều xưa
Kiếp giang hồ theo gió mưa…

Đêm nay trăng thương xót ai trăng mờ
Trời về khuya thầm vương sầu nhớ
Trách ai năm xưa, nỡ đành thờ ơ
Xót xa chùng muôn phím tơ!

(Ngọc Bích, Hồn theo gió)

Đôi khi người nghệ sĩ không chỉ buồn trong tim mà còn phóng cái buồn ra khắp cả thế gian:

Nhớ nhung, nhớ nhung ngập trời
Buồn vương khắp nơi, gió trăng lạc lối.
Nhớ nhung sắt se lòng quá
Phía tây mây mờ, sầu lắng trong mơ.
Bóng dáng mây huyền lướt như tóc ai
Tha thướt buông phương trời
Hầu lôi cuốn tim ta rối bời 
Đây nét mặt trong trăng âu yếm 
Như mỉm cười cùng nhân thế sầu đầy vơi.

(Thẩm Oánh, Nhớ nhung)

d) Mong chắp cánh uyên ương

Khi chia ly, mỗi người theo một nẻo đường riêng của mình. Người đi thì về nơi xa, người ở lại thì cô đơn chiếc bóng trong cô phòng:

Cô liêu lòng ai sắt se đau thương

Tìm đâu cho thấy bóng ai

Sầu căng ôi đứt giây tơ đồng

Hận tình lạnh lùng theo gió đông

Một trời buồn nhớ bao la

Lời thề lòng ta vẫn thiết tha...

(Dương Thiệu Tước & Minh Trang, Buồn xa vắng)

Cô đơn khiến người nghệ sĩ mong ước người xưa quay lại, nhất là khi đêm về, đó là thời khắc dễ vang lên tiếng lòng khắc khoải. Ta hãy nghe giai điệu êm đềm trong bài dạ khúc (nocturne) của hai tác giả cùng chung tâm trạng:

Gió gây hương nhớ nâng tiếng đàn xa đưa

Sầu vương vấn gây mơ khóc trên dây tơ

Trong sầu nhớ bóng ai thoáng về cô phòng

Nào đâu thấy tình xưa mơ mòng.

Đàn ai lên cung oán (tang tình) gieo hờn

Đàn ai ngân theo gió (xế xang) gieo buồn

Bồn chồn trong đêm tối

Lần dò chân theo lối mấp mô…

(Nguyễn Mỹ Ca, Dạ khúc)

Đêm về trong bước phong sương lùa gió phũ phàng

Ai cười kiếp sống mong manh, lệ thắm cung đàn

Ai cất chén mong say sưa quên hận sầu

Mơ bóng dáng xưa

Trong tiếng tơ ngập ngừng, ai oán.

Đêm về trên bến cô liêu mờ xóa chiều tà

Lau thầm xơ xác run nghe sương chìm băng giá

Hồn ai về rền tiếng than như chập chờn

Hòa tan cùng nhịp sóng nước

Reo mịt mùng vẳng xa…

(Nguyễn Văn Quỳ, Dạ khúc)

Mối tình tan vỡ để lại trong lòng người nghệ sĩ không chỉ tiếc nuối mà còn nỗi mong ước một ngày nào đó được gặp lại, nối kết tơ lòng để còn được bên nhau trong một ngày đoàn viên để sống lại tình xưa êm đẹp:

Nàng ơi đường còn xa

Nào sánh bước đôi đi cùng

Khấn nguyền trăng già, nối duyên tao phùng.

Tôi tin rằng trời cao xui khiến chi đây 
Không dưng thì làm sao đã có nơi này. 
Cho đôi mình cùng đi xuyên núi qua đồi 
Dưới bóng trăng đằng kia

Bước nàng khiến bước tôi.

(Đan Trường, Miếng trầu duyên)

Một hôm lại gặp nhau

Đời tươi vui cùng tia nắng

Trên cành hoa đào

Ta được gần bên nhau

Mặc không gian

Mặc cuộc sống ra thế nào.

Lòng ta được hân hoan

Cùng nhau ta có thể mơ những ngày sáng

Say đắm trong câu ca mơ màng

Ta hát theo cung đàn của giấc mộng vàng.

(Lam Minh, Mơ khúc tương phùng)

Bóng trăng xưa còn đây

Nhắc duyên tình bao ngày cùng ai mơ say

Bóng chim bay về đâu

Mắt vương sầu mi nhìn chân trời lòng đau.

Người xưa nơi đâu thấu chăng lòng ta

Buồn trông mây trôi lôi cuốn bao mơ

Tàn theo bóng trăng trong ngàn sương mờ.

Bóng trăng xưa còn đây

Xót xa lòng đâu người cùng ta mơ say

Gió mây đưa về đâu

Mắt vương sầu mơ nhìn chân trời lòng đau.

(Hoàng Trọng, Bóng trăng xưa, 1940)

Mối tình chẳng hề phai nên lúc nào cũng vang lên tiếng lòng tha thiết cùng hình ảnh đầy luyến thương và một ngày hẹn hò với người năm cũ có chăng chỉ về trong giấc mơ? Tâm sự được phô diễn trong khúc điệu tango say đắm:

Đàn ơi dù người xa cách

Nhạc còn tha thiết những khi chiều vắng

Nhớ chăng đêm nao

Đôi lòng hòa tiếng tơ vàng.

Chiều buồn về nhạc dâng ý thơ

Cung đàn nhớ nhung lời thề xưa

Còn đâu tiếng lòng

Còn đâu hình bóng một mùa chờ mong?

Hẹn ngày nào về trong giấc mơ

Ôi buồn nhớ nhung một chiều xưa

Hồn say đắm rồi

Chờ ta theo với

Người em ngoài phương trời.

(Xuân Tiên & Ngọc Bích, Chờ một kiếp mai)

Hay một lời tự tình chứa bao niềm mong ước chạy trên giai điệu ngũ cung và nhịp điệu slow não nề:

Mộng đẹp về trong đêm lắng mơ

Nhạc triền miên lâng lâng ý thơ

Bóng em tôi tha thướt mơ hồ

Đến bên tôi trong lúc không ngờ

Nhắc cho tôi phút giây mong chờ.

Rồi nhìn nhau không nói mấy câu

Thời gian đợi chờ ai mãi đâu

Lúc xa nhau muốn nói muôn lời

Ước mang sao cho đến bên người

Mắt nhung huyền ngất ngây hồn tôi…

(Hoàng Trọng, Tiếng lòng, 1953)

II. Những ca khúc ca ngợi thiên nhiên

1.Thiên nhiên tươi đẹp 

Âm nhạc lãng mạn cũng tràn đầy cảm xúc trước thiên nhiên. Người nghệ sĩ ca ngợi vẻ đẹp của đất trời, mây nước, vẻ đẹp muôn sắc của thiên nhiên. Thảng hoặc một đôi bài hiếm hoi mang màu sắc quan điểm duy mỹ, còn hầu hết đều là cảnh quan gắn liền với miền đất cụ thể của đất nước. Thiên nhiên ấy hiển nhiên không phải là cảnh đẹp trừu tượng, hư cấu mà chính là hình ảnh quê hương, đất nước của người nghệ sĩ. Các tác giả đi vào cuộc sống, bước chân trên mọi nẻo đường, phác họa và ghi chép biết bao hình ảnh thân thương in dấu trong tâm hồn họ. Hình ảnh đó là cảnh thiên nhiên tươi đẹp hiện ra với bao dáng vẻ biến đổi theo từng mùa được các nhạc sĩ mô tả và rung động theo nhịp đập trái tim biết xao xuyến trước mỗi sắc màu, trước bao tình tự, bao mối u hoài, bao kỷ niệm được gợi lên từ đó. Thiên nhiên ở đây bao giờ cũng thắm đượm tình cảm đậm đà của người đối diện; cảnh và tình trong tâm hồn người nghệ sĩ không tách biệt mà chỉ là một, cảnh là cái nền cho tình trải rộng và tình được phô diễn hay gợi lên từ cảnh. Nói khác đi, người nghệ sĩ từ nội tâm bước ra ngoại giới và từ ngoại giới trở về nội tâm. Trong một số ca khúc ta tìm thấy thiên nhiên tươi đẹp, ấm áp, ở đó không gian như mở ra thanh thoát, tình cảm dịu êm và hương vị ngọt ngào trong niềm vui ái tình.

Bài hát về chủ đề thiên nhiên được đăng sớm nhất trên báo Ngày Nay ngày 31-7-1938 có nhịp điệu tươi vui, rộn rã là bài thơ phổ nhạc:

Chờ đợi bình minh, hồn non nước

Đang âm thầm sống trong gió sương

Chờ đợi bình minh, hồn hoa thắm

Đang êm đềm đắm trong giấc hương.

Đàn chim bay xuyến xao trên cành

Cùng mây trông đón đưa tin lành

Khắp nơi mơ màng, khắp nơi vui mừng

Chờ đợi ánh dương.

Bao nguồn sống, bao tưng bừng

Đầy mây nước, tiếng vang lừng nhường reo.

Bướm tung bay say đắm trên hoa

Hoa đón làn gió cùng nhau múa theo

Khúc thanh âm bình minh tươi sáng

Tươi khắp non sông

Khắp non sông vang tiếng ca

Vui mừng reo ánh dương.

(Nguyễn Xuân Khoát, thơ Thế Lữ, Bình minh)

Ngay từ rất sớm, hai nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương và Thẩm Oánh đã phác họa khung cảnh thiên nhiên tươi đẹp cùng giai điệu dặt dìu trong nhịp luân vũ ở hai bài hát sau:

Vườn xuân hoa hé cười

Nhởn nhơ bướm lượn

Cỏ cây cùng hoa đua tươi.

Hương sắc hoa nhuần đượm

Gió thoảng đôi nơi

Ướp thơm riêng một góc trời.

(Nguyễn Văn Thương, lời Ngô Ganh,

Người đẹp vườn xuân)

Xuân về rồi, muôn đóa hoa đào tươi

Cười trong nắng sáng tươi

Buông mành tơ liễu soi hồ gương

Rộn màu sắc xuân vừa sang

Ngàn muôn tiếng vang lừng ca

Chim ghép đôi tung trời bay

Và âu yếm bên ngàn hoa

Cô gái mơ màng say…

(Thẩm Oánh, Xuân về)

Ta nghe tiếng reo vui trong sáng vang khắp đất trời của mùa xuân với muôn sắc màu tươi thắm:

Xuân tươi xuân vui 
Xuân đẹp trong ý thơ đẹp trong tiếng ca 
Đẹp trong sắc muôn ngàn hoa.

Xuân về ta chào xuân khắp nơi

Chào xuân thắm tươi 
Chào xuân với bao ngày vui 
Nắng xuân loáng in gương hồ 
Bướm xuân giỡn nô trên bờ. 
Làn gió vi vu hoài

Làn sóng rung rinh hoài 
Làm cho ta luôn luôn khoan khoái 
Với xuân tới ta vui cười…

(Lê Yên, Xuân nghệ sĩ hành khúc)

Xuân tưng bừng mừng xuân múa hát

Cho bao người cùng xuân vui chơi

Reo ca lên lời oanh gieo vang

Đời xuân ta đang thắm tươi…

(Nguyễn Hữu Ba, Xuân…xuân)

Trời huy hoàng chân mây

Nắng hồng phớt nhung

Non nước bốn phương nghe xuân về

Vườn xa thấp thoáng mưa hoa đào rơi

Chờ tin lành, hồ xuân sóng vàng nắng rung…

(Hùng Lân, Một mùa xuân huyền ảo)

Và đây khúc hát mừng đón bình minh với giai điệu tươi sáng được lồng trong nhịp luân vũ dìu dặt:

Bình minh tươi sáng đây đó khắp nơi 
Trời xanh thắm tươi bao vật đều vui cười 
Ðàn chim líu lo như đón chào bình minh 
Nhởn nhơ bay liệng trên cành. 
Ngàn hạt sương mai long lanh khắp nơi 
Muôn ánh sáng tươi trên những cành hoa xa vời 
Làn mây thướt tha đang êm đềm trôi qua 
Gió đưa cành trúc la đà…

(Võ Đức Thu, Bình minh ca khúc)

Đây là lời ngợi ca bình minh với muôn tia sáng rọi chiếu khắp cảnh vật yêu kiều:

Trời bình minh nhẹ theo chiều gió

Muôn cánh hoa thơm hắt hiu lòng

Khoe sắc êm dịu dưới ánh hồng

Nhìn hoa thắm lòng bao nhớ nhung.

Ngàn tia nắng xuyên qua cành lá

Chim hót vang như muôn tiếng đàn

Tiếng trúc vi vu trong gió ngàn

Trời tươi sáng nhiều muôn sắc hồng…

(Hoàng Trọng, Mùa hoa thắm)

Trời bình minh lướt theo chiều gió

Bướm bay bướm bay chàng đi tìm yêu

Đầu cành muôn đóa hoa hàm tiếu

Lả lơi mỹ miều trêu bướm đa tình.

Vườn hồng nhung ẩn sau màn sương

Cánh phong kín hương nàng chưa hề yêu

Thường nàng trông những con bướm tơ

Nàng không ước mơ đời hoa thơ trinh…

(Nguyễn Văn Thương, lời Kim Minh,

Bướm hoa, 1942)

Có nhạc sĩ yêu loài hoa mai, quý mến cả sắc và hương rồi đem ví như người thiếu nữ đang yêu:

Hoa mai trong gió cười lả lơi

Hoa như ngây ngất say tình đời

Hoa như quyến luyến tâm hồn tôi

Như hẹn nhau từ ngàn kiếp xa xôi.

Hoa dâng hương ngát thơm vườn xuân

Nhụy vàng không chút vương bụi trần

Như cô gái nhớ mong tình quân

Hoa cười đang chờ đợi phút ái ân…

(Canh Thân, Hoa mai)

Đôi khi nhìn đóa hoa khoe sắc ngoài kia mà tưởng như người đẹp của lòng mình. Nhưng thiên nhiên tươi đẹp không chỉ mang lại niềm vui. Người nghệ sĩ lắm lúc suy tư khi nhìn đời hoa sớm nở tối tàn mà nghĩ về cuộc sống ngắn ngủi, phù du:

Nàng hoa sáng nay khoe thắm

Cùng hương trời say đắm

Dáng yêu kiều lắm

Hương ngát mơ màng

Ngàn hoa kém thua sắc nàng

Và giống ngàn lá vàng

Đều nghiêng nghiêng

Lá hoa như buồn ý riêng…

(Dzoãn Mẫn, Sao hoa chóng tàn)

Nhưng bên luống hoa

Kìa ai ngồi thở than

Thương cho đời hoa

Khéo sao sớm nở tối tàn.

Mà giờ đây muôn hoa thắm tươi

Hương theo gió đưa

Trong muôn sắc huy hoàng

Ai có ngờ đâu khi ánh tà dương

Lắng sau màn sương

Hoa lìa cánh biếc

Hồn theo gió vương…

(Dương Thiệu Tước, Kiếp hoa, 1948)

Nhạc sĩ Dương Thiệu Tước vốn say đắm cảnh đẹp thiên nhiên nên viết nhiều bài hát về chủ đề này. Chẳng hạn cảnh đẹp mùa xuân tươi thắm:

Một ngày đẹp tươi hồng

Chúng ta thăm cảnh trời xa

Khi chân núi khi ven rừng

Gió mây chờ mong.

Nhạc rừng tràn âm thầm

Suối mơ reo và ngàn thông

Chim đua hót ca trên cành

Tiếng vang rừng xanh…

(Dương Thiệu Tước, Dưới nắng hồng)

Bên cạnh đó là những bài hát vẽ nên hình ảnh buổi chiều êm đềm, trầm lắng. Dĩ nhiên tác giả vẫn lồng vào đó chút tình riêng nhẹ nhàng của người nghệ sĩ. Giai điệu hai bài hát sau đây được chuyển tải trong nhịp luân vũ êm ái:

Trời hoàng hôn nắng vàng xao xuyến

Kìa làn mây gió quyến xa đưa

Mây trôi lững lờ, hồn ai luống ngẩn ngơ

Chiều lắng lắng xuống dần

Lắng lắng gieo buồn, chiều mơ.

Nhìn áng mây chiều

Thuyền mây lướt tha thướt về bến nao

Chìm trong bóng tà dưới trời u sầu

Làn mây kia gió đưa về đâu…

(Dương Thiệu Tước, Áng mây chiều)

Thuyền mơ trên dòng sông vắng

Buồm in bóng trên ngàn dâu xanh

Núi lam khuất sau ngàn cây

Như bức tranh chiều nắng tơ xây mộng vàng.

Làng ai bên dòng sông vắng

Kề bên núi lam miền Trường Sơn

Nhà ai khói tỏa mây mờ

Giống niềm thương nhớ

Chìm theo mây nước bao ước mơ

Bên sông lững lờ

Thuyền trôi trôi khuất xa mờ.

Thuyền ơi trôi về bến nao

Hồn thơ reo khúc ly tao.

Trong bóng chiều từ không trung

Chuông chùa buông

Tiếng trầm ngâm âm u.

Triền miên trên dòng sông vắng

Thuyền mơ bến xưa

Dòng trường giang

Buồm trông bóng in núi xanh

Gió về lưu luyến

Buồn thơ chan chứa trong sương chiều

Bến sông tiêu điều

Thuyền ai ai nhớ ai nhiều...

(Dương Thiệu Tước, Thuyền mơ)

Ngoại giới cũng là cái cớ để người nghệ sĩ giãi bày tâm trạng, nhất là cảnh vật tuyệt đẹp như tranh vẽ: rừng thu, suối mát - nơi ghi dấu bao kỷ niệm những ngày đã qua:

Suối mơ bên rừng thu vắng,

Dòng nước trôi lững lờ ngoài nắng

Ngày chưa đi sao gió vương

Bờ xanh ngát bóng đôi cây thùy dương.

Suối ơi ôi nguồn yêu mến

Còn ghi khi bóng ai tìm đến

Đàn ai nắn buông lưu luyến

Suối hát theo đôi chim quyên…

(Văn Cao & Phạm Duy, Suối mơ)

Không gian tuyệt vời không kém là đêm trăng. Trăng bên bờ sông, trăng qua vòm lá, trăng chiếu làn mây, trăng phai bên thềm với âm thanh của tiếng tiêu, tiếng đàn và cả tiếng lòng nữa. Có lẽ vì thế nên nhiều nhạc sĩ đã say đắm ánh trăng khi muốn bày tỏ tâm tình hoài niệm của mình:

Bóng trăng dần xuống

Hàng cây hắt hiu theo gió buồn

Mây trắng mờ trong bóng đêm

Không gian lắng chìm vắng im.

Bóng trăng dần xuống

Xa vời bao bóng dáng yêu thương

Tơ trùng ai nắn buông

Cho lòng rung lên ngàn tiếng…

(Nguyễn Văn Quỳ, Nhớ trăng huyền xưa)

Chờ trăng lên ánh trăng e lệ mãi

Vương vấn mong lá rơi bên thềm vắng

Gió thu như cùng chia mối âu sầu của bóng cây tàn lá

Trong đêm hờ hững

Rồi trăng lên ánh trăng mơ huyền quá

Âu yếm hoa ý tơ dịu dàng say

Nghe ý thơ sắc hoa phô

Tình hương dưới ánh trăng mùa thu.

(Đoàn Chuẩn & Từ Linh, Ánh trăng mùa thu)

Ngày nào một giấc mơ

Đâu những đêm trăng mờ ai ngóng chờ

Khi áng mây thành thơ nhẹ gió đưa

Theo tiếng đàn thuyền mơ tìm bến xưa.

Một chiều mùa chiến chinh

Xuân ngát hương thanh bình say mối tình

Khi ánh trăng về vui đời thắm xinh

Bên dáng huyền thầm mơ lúc tuổi xanh…

(Ngọc Bích, Trở về bến mơ)

Ai nhớ chăng một đêm hè

Bên khúc sông dòng êm lắng

Dưới ánh trăng huy hoàng gió đưa lời than

Hòa với cung đàn u huyền

Trong gió đưa từ xa vắng

Tiếng tiêu như mơ hồ ngân dưới trăng ngà…

(Nguyễn Thiện Tơ, Tiếng trúc bên sông)

Trong âm nhạc lãng mạn có rất nhiều tác phẩm viết về thiên nhiên trong sự đổi thay thời tiết từng mùa. Nhiều nhất là các bài hát viết về mùa xuân. Bài hát sau đây mang tính chất trữ tình với những hình ảnh trong sáng, tươi vui được viết trên nhịp luân vũ tươi tắn, bộc lộ niềm hân hoan của con người trước mùa xuân mới:

Ngày thắm tươi bên đời xuân mới,

Lòng đắm say bao nguồn vui sống

Xuân về với ngàn hoa tươi sáng

Ta muốn luôn luôn cười với hoa.

Xuân thắm tươi, én tung bay cao tít trời

Vui sướng đi, cao tiếng ca mừng vui reo

Đừng để lòng thổn thức tình mê đắm

Ta trẻ vui, ta trẻ vui đời xuân thắm tươi…

(La Hối, lời Thế Lữ, Xuân và tuổi trẻ)

Mùa xuân gắn với hình ảnh khu vườn có nắng hồng, có hoa khoe sắc thắm, có bướm lượn bay như muốn chào mừng cảnh vật đẹp tươi:

Vườn xuân hoa hé cười nhởn nhơ bướm lượn

Cỏ cây cùng hoa đua tươi.

Hương sắc hoa nhuần đượm

Gió thoảng đôi nơi ướp thơm riêng một góc trời.

(Nguyễn Văn Thương, lời Ngô Ganh,

Người đẹp vườn xuân)

Mùa xuân còn đem tới cho mọi người niềm tin non sông tươi sáng:

Xuân ơi sao nỡ đành dứt đi

Núi rừng mong chờ

Bao lâu đem trời tươi đẹp

Đến cho ngàn giấc mơ

Muôn cây sống

Bao ngày tháng êm đềm

Trong lúc xuân về

Non sông đã cười tươi

Trong nắng êm đềm chờ xuân…

(Ngọc Bích, Nhớ xuân)

Không chỉ có mùa xuân, thiên nhiên còn rực rỡ hơn nữa trong mùa hè. Ở đó niềm vui còn dâng trào và luôn thôi thúc trái tim người nghệ sĩ khi được trải lòng giữa bầu trời xanh bao la:

Hè bừng tia nắng,

Hè bừng tia nắng thúc tơ lòng căng.

Đóa hoa tươi cười,

Chập chờn rung nắng gió đưa lâng lâng,

Hồn hoa thắm tươi dâng đời

Tình ngập nồng dưới nắng hồng.

(Dương Thiệu Tước & Minh Trang, Nắng hè)

Trời hè trưa nắng xa xa trên đồi vắng

Dưới bóng thông xanh theo gió lả đưa

Đôi chú mục đồng đôi mắt buồn mơ.

Phía xa xa xóm làng

Buồn trong ánh nắng vàng

Êm êm nằm bên núi đồi xa vắng…

(Hoàng Quý, Trên đồi thông xanh)

Mùa hè ơi gió theo mây đến phương trời

Về muôn nơi lướt trên dòng nước trôi

Đời đầy vui cớ sao mây nỡ ngậm ngùi

Chiều hè sang với muôn lòng chứa chan.

Ta cười trong nắng hè

Hồn thơ lai láng đây khúc nhạc vang

Đời ta vui tiếng đàn

Hòa trong ánh vàng bóng dương ngời sáng…

(Hoàng Trọng, Vui cảnh mùa hè)

Không chỉ có mùa xuân và mùa hè, cảnh thu hiu hắt cũng vẽ nên được cái đẹp dưới đôi mắt của người nghệ sĩ:

Chiều về trên sông vắng

Chỉ thoáng có đôi cò trắng

Màn sương thu xuống dần

Vương vấn tiếng chuông chùa ngân.

Nhịp cầu đang duyên dáng

Nhìn bóng trên sông gợn sóng

Thuyền ai theo gió đưa

Lững lờ trôi qua bến mơ.

Sương thu xuống rồi

Trên núi đồi dưới biển khơi

Sương thu trắng ngần

Đang xuống dần khắp trần gian…

(Văn Phụng, Sương thu)

2. Thiên nhiên buồn bã

Các nhạc sĩ đã tô điểm những nét tươi vui của mùa xuân. Nhưng mùa xuân không chỉ đem lại niềm vui. Đôi khi nhìn thấy cảnh vật tươi thắm bên ngoài nhưng trong lòng người đợi chờ vẫn vang lên nỗi niềm thương nhớ và luyến tiếc một thời đã qua:

Đàn xuân tủi lòng nẩy cung đợi mong

Reo ai oán trong khuê phòng

Tình tang tang tính tính tình

Tình tang tang tính tính tình

Lạnh lùng hơn gió ngoài đồng.

Ngồi se chỉ hồng hỏi ai hiểu không

Tiếng oanh muốn nhắn lời

Thay những tiếng ngân

Như chiếc bóng người

Chưa dám nhắc chân

Chờ tin thơ chim hoàng oanh đưa

Còn xa bay trong áng sương mờ.

(Lê Thương, Bản đàn xuân)

Buồn nhớ bao la xuân xưa hoa còn tươi

Ngập trời hương sắc xuân tưng bừng

Tưng bừng khắp nơi

Bầy én chào đón vui cười ca hót vang lừng

Chúc hoa bao lời nồng say.

Xuân nay màu tàn sắc phai

Hoang vu vườn âm u tối

Bầy oanh yến vui đùa chốn đau thương

Cho hoa biết bao sầu đau…

(Dương Thiệu Tước, lời Thẩm Oánh, Tiếc một thời xuân)

Mùa xuân còn gợi mối tơ lòng, ở đó cung đàn dệt nên bao yêu thương chất chứa và nỗi chờ mong thầm kín của người nghệ sĩ:

Chiều nay sương rơi

Ướt vai người khách giang hồ,

Trời thu hiu hắt lá rơi nhẹ cuốn theo dòng

Rồi còn tìm đâu những năm xưa ngày ấy

Bên nhau tiếng đàn êm đềm nhẹ lá vàng rơi.

Đàn còn vang nhịp theo tiếng xưa

Dưới trăng bên thềm vai kề ta xây ước mơ

Còn tìm đâu thấy những khi nhịp bước trên cầu

Mộng đẹp đầy thơ ước xây bên nhà ấm

Nay thu đã về như nhủ lòng nhớ tình xưa.

(Nhật Bằng, Một chiều thu)

Thiên nhiên khi nhìn qua lăng kính con tim của người nghệ sĩ đã nhuốm màu sắc buồn bã vì trong lòng họ còn bao nỗi u hoài khi vắng bóng người yêu thương:

Lênh đênh theo gió hồn về đâu

Chơi vơi trong khúc nhạc vương sầu

Mùa xuân đến mơ dáng em về

Nụ cười đê mê bên làn tóc thề.

Mênh mang thương nhớ trôi về đâu

Xa em anh nhớ mùa trăng nào

Đời phiêu lãng theo sóng giang hồ

Từ ngàn kiếp xưa neo thuyền bến mơ…

(Ngọc Bích, Bến đàn xuân)

Gió chiều thầm vương bao nhớ nhung

Người yêu thoáng qua trong giấc mộng

Vui nguồn sống mơ những ngày mong chờ

Trách ai đành tâm hững hờ…

(Ngọc Bích, Mộng chiều xuân)

Thậm chí nỗi buồn đó dường như người nhạc sĩ còn tìm thấy trong dáng hình của con chim lẻ loi vì lạc bầy:

Trời xuân dịu êm như đắm say

Nắng xuân in vàng mái hiên ngoài

Hoa đào thắm tươi phô sắc tía

Gió uốn cành lá bướm lượn bay

Ý xuân nồng say tưng bừng khắp

Vườn xuân có một con đỗ quyên

Hót lên hoài ngàn muôn tiếng sầu thảm

Vì đâu hỡi chim mi buồn phiền...

(Phạm Văn Chừng, Con chim lạc bạn)

Thật vậy, trong dòng ca khúc lãng mạn đậm nét hơn cả là một thiên nhiên buồn bã, thể hiện rõ màu sắc đa dạng của tâm trạng người nghệ sĩ. Cũng như trong thơ ca lãng mạn, mùa thu bao giờ cũng được các nhạc sĩ nhắc đến nhiều nhất, ở đó biết bao tình cảm đậm đà được phô diễn. Dưới mắt họ, đó là mùa của nỗi buồn, của sầu thương và cô đơn:

Nhạc thu lắng trầm

Reo sầu gió hắt hiu bờ lau

Ánh nắng thu tàn

Sen úa vương màu nhớ thương nhau.

Nhạc thu lắng trầm reo sầu

Mây lướt trôi về đâu

Xa xa mờ sương phớt màu

Cây úa rơi hàng châu…

(Thẩm Oánh, Nhạc thu)

Vương màu nhớ thương nhau

Đàn chim bay thiết tha

Trên núi cao miền xa

Mang theo những nỗi buồn mộng mơ

Nguồn thảm sầu đã qua.

Khi ta đi liễu đang còn xanh lá

Trong đám cây

Oanh hót vài lời ca để chòng đám hoa…

(Lê Thương, Thu trên đảo Kinh Châu)

Nỗi sầu thương dấy lên tự cõi lòng vì cảm giác cô đơn, vì khuê phòng chiếc bóng trong khi bên ngoài thì gió thu se lạnh cùng âm thanh não nề. Đây là khúc tango của nhạc sĩ Hoàng Dương:

Chiều tàn mây thu man mác buồn vương

Vật vờ chim kia lướt cánh ngoài sương

Theo vút làn mây bên đường

Gió táp từng cơn điên cuồng

Buồn thu lai láng cố hương.

Chiều tàn mây thu lơ lửng về đâu

Dừng chèo thuyền ơi, ta nhắn vài câu

Có biết lòng ai ưu sầu

Theo bóng người đi bên cầu

Mịt mờ xa khuất về đâu.

(Hoàng Dương, Tiếc thu)

Chiều nay gió thu đã về

Đàn rung bao huyền âm não nề

Ai ơi ngoài xa sương gió

Nhớ chăng ngày nao đã nặng thề.

Người phương xa thấu chăng khi mùa thu tới

Phòng đơn chiếc thiết tha

Hằng trông ngóng người…

(Ngọc Bích, Thu về)

Từ nội tâm nhìn ra ngoại giới, người nghệ sĩ cũng chỉ thấy một không gian quạnh hiu, buồn tẻ. Không gian đó là chiều thu hiu hắt với lá vàng vèo bay trong cơn gió heo may:

Chiều thu lướt thướt bao đám mây thu vàng

Lờ lững trôi về rừng núi xa xăm

Chiều thu lớt phớt trên cô thôn êm đềm

Cùng bầy trâu đoàn mục tử trở về.

Đây đàn chim loáng thoáng bay

Trên ngành cây gió phất lay

Trong tiếng gió đưa hắt hiu

Vang theo trầm ngân tiếng tiêu.

(Nguyễn Văn Khánh, Thu)

Thu cô liêu, tịch liêu

Cô thôn chiều, ta yêu thu

Yêu thu, yêu mùa thu.

Vàng hoen đáy nước soi rõ đường đi

Một mùa thu, một mùa thu

Lá rơi, rơi rụng buồn chi lá vàng...

(Văn Cao, Thu cô liêu)

Trời thu bao la thuyền ai

Lướt trôi trên dòng nước xanh

Chìm trong sương sa

Muôn ánh sao huyền lấp lánh

Buồn vương tiếng ca như oán thương

Tình ta đã lỡ khuất ca

Sóng vàng triền miên

Lắng câu ca hò tình duyên…

(Hoàng Trọng, Bến mơ, 1951)

Không gian đó cũng có thể là khu vườn, là con thuyền trôi trong đêm trăng huyền diệu:

Vườn khuya trăng chiếu

Hoa đứng yên như mắt buồn

Lòng ta xao xuyến lắng nghe lời hoa

Cánh hoa vương buồn trong gió

Áng hương yêu nhẹ nhàng say gió lay…

Qua lá cành ánh trăng lan dịu dàng

Ru hồn bao nhớ nhung

Đêm lắng buồn tiếng thu như thì thầm

Trong hàng cây trầm mơ…

(Đặng Thế Phong, Đêm thu)

Thuyền trôi êm đềm con thuyền trong mơ

Lá reo u huyền lướt trên dòng thơ

Thuyền trôi bâng khuâng tiếng ca trầm dâng

Nhặt khoan mái chèo trên suối ái ân…

(Hoàng Quý, Đêm thu chơi thuyền dưới trăng)

Hay đêm mưa lạnh lẽo với hình ảnh cánh nhạn lẻ loi cũng gợi bao niềm nhớ nhung:

Mưa đêm thu trời lạnh lẽo gió thu vi vu

Cành rụng rơi lá vàng đầu ghềnh

Tiếng dế sầu canh.

Mưa rơi rơi, từng giọt nhỏ mái hiên rơi rơi

Kìa nhạn kêu dưới trời mù mù biết bay về đâu…

(Võ Đức Thu, Mưa đêm thu)

Trong không gian đìu hiu như thế, người ta dễ hồi tưởng mối tình xưa, tưởng như nàng đang về giữa chiều thu khiến lòng ta say đắm:

Lá thu nhẹ rơi rơi, nắng thu vàng phai phai

Ai về âm thầm nẻo cũ bâng khuâng tình xưa

Hiu hiu luồng hơi may, du du làn mây bay

Ai nhắn theo mây

Niềm quê vấn vương xa đó ngàn dâu thưa…

(Tô Vũ, Tiếng chuông chiều thu)

Nàng từ đâu tới đây, gieo sầu mùa thu

Nàng nhìn ta dưới hoa, nhìn thôi chẳng nói

Cớ sao nhìn ta?

Rồi lòng ta từ đó đắm say mơ màng

Chìm trong đôi mắt. Ôi đôi mắt nhung huyền

Nhìn ta không nói. Chiều thu ân ái...

(Lâm Tuyền, lời Dạ Chung, Lặng lẽ)

Hồi tưởng ngày qua mà trong lòng không nguôi thương nhớ: giờ ta đang ở đây mà người tình thì đi xa quá hoặc nàng còn ở lại mà ta thì đang trên đường gió sương:

Chiều nay sương rơi

Ướt vai người khách giang hồ

Trời thu hiu hắt lá rơi nhẹ cuốn theo dòng

Rồi còn tìm đâu những năm xưa ngày ấy

Bên nhau tiếng đàn êm đềm nhẹ lá vàng rơi.

Đàn còn vang nhịp theo tiếng xưa

Dưới trăng bên thềm vai kề ta xây ước mơ.

Chiều về lòng nhớ tới những phút ấy

Ngày nào đầy vui thơ nay khuất xa rồi

Chiều thu đem tới với ta bao nỗi u sầu

Còn tìm đâu thấy

Những khi nhịp bước trên cầu

Mộng đẹp đầy thơ ước xây bên nhà ấm

Nay thu đã về như nhủ lòng nhớ tình xưa.

(Nhật Bằng, Một chiều thu)

Chiều thu vấn vương vì đâu

Người ra đi nhớ chăng hôm nao

Trong lúc chia tay nhìn nhau

Thầm giấu ai đôi hàng lệ sầu.

Tìm đâu cố nhân giờ đây

Lòng quạnh hiu

Gửi cùng mây gió ngàn phương

Mơ bóng ai trong chiều sương

Hồn thêm nhớ thương cho lòng buồn vương…

(Dương Thiệu Tước, Ước hẹn chiều thu)

Người nghệ sĩ cảm thấy cô đơn trong không gian hiu quạnh đó. Và hình ảnh quen thuộc thường được mô tả về nỗi cô đơn chính là môtip người thiếu phụ ngồi đan áo hoặc dệt áo chờ chồng cả trong văn chương lẫn trong âm nhạc:

Ai lướt đi ngoài sương gió

Không dừng chân đến em bẽ bàng

Ôi vừa thoáng nghe em

Mơ ngày bước chân chàng

Từ từ xa đường vắng.

Đêm mùa thu chết

Nghe mùa đang rớt rơi theo lá vàng

Em ngồi đan áo, lòng buồn vương vấn

Em thương nhớ chàng…

(Văn Cao, Buồn tàn thu, 1939)

Từ chàng ra đi, lưng khoác chiến y

Và hồn nương bóng quốc kỳ.

Nàng ngừng con thoi, có khi nhớ chàng

Có muốn gì đâu, lệ thấm tơ vàng…

(Phạm Duy, Chinh phụ ca)

Có thể nói nhạc sĩ Đoàn Chuẩn - Từ Linh là người tình của mùa thu. Đó là mùa của muôn chiều lá đổ, của tà áo xanh, của thu vàng ấm, của gió trong mây ngàn, của lời hẹn ái ân…Vẫn là mùa thu buồn bã luôn bàng bạc trong tình yêu lỡ làng, tan vỡ và chia ly của ông:

Thu đi cho lá vàng bay

Lá rơi cho đám cưới về

Ngày mai, người em nhỏ bé

Ngồi trong thuyền hoa tình duyên đành dứt.

Có những đêm về sáng

Đời sao buồn chi mấy cố nhân ơi

Đã vội chi men rượu nhấp đôi môi

Mà phung phí đời em không tiếc nhớ.

Lá đổ muôn chiều ôi lá úa

Phải chăng là nước mắt người đi

Em ơi đừng dối lòng

Dù sao chăng nữa không nhớ đến tình đôi ta…

(Lá đổ muôn chiều)

Anh mong chờ mùa thu

Tà áo xanh nào về với giấc mơ

Màu áo xanh là màu anh trót yêu

Người mơ không đến bao giờ.

(Thu quyến rũ)

Đây khách ly hương mấy thu vàng ấm

Nơi quán cô đơn mơ qua trùng sóng

Mơ tới bên em em tô quầng mắt

Em tôi ngập ngừng trong tấm áo nhung…

(Tình nghệ sĩ)

Với bao tà áo xanh đây mùa thu

Hoa lá tàn, hàng cây đứng hững hờ

Lá vàng từng cánh rơi từng cánh

Rơi xuống âm thầm trên đất xưa.

Gửi gió cho mây ngàn bay

Gửi bướm muôn màu về hoa

Gửi thêm ánh trăng màu xanh lá thư

Về đây với thu trần gian…

(Gửi gió cho mây ngàn bay)

Nhớ tới mùa thu năm xưa

Gửi nhau phong thư ngào ngạt hương

Nét bút đa tình lả lơi

Nhớ phút ngập ngừng

Lòng giấy viết rằng chờ đến kiếp nào

Tình đầu trong gió mùa người yêu ơi

Em nay về đâu phong thư còn đây

Nhớ nhau tìm trong ánh sao

Nhớ tới ngày nào

Cùng bước đến cầu ngồi xõa tóc thề

Hẹn lời ân ái

Trôi đến bến nào hình dáng thuyền yêu…

(Lá thư)

Với nhạc sĩ, giữa mùa thu lá rụng, chiếc lá lìa cành cũng đồng nghĩa mối tình sẽ chia ly, tan tác. Chuyện lứa đôi rồi sẽ trôi theo quá vãng và hình ảnh người tình cũng chìm khuất theo dòng nước vô tình:

Thôi thế từ đây

Anh cố đành quên rằng có người

Cầm bằng như không biết mà thôi

Lá thu còn lại đôi ba cánh

Đành lòng cho nước cuốn hoa trôi…

(Lá đổ muôn chiều)

Mùa thu dễ xui cho lòng bâng khuâng, tê tái. Tâm trạng đó của người nghệ sĩ thường được nhận ra trong khoảnh khắc thời gian của buổi chiều tà:

Chiều buồn len lén tâm tư

Mơ hồ nghe lá thu mưa

Dạt dào tựa những âm xưa

Thiết tha ngân lên lời xưa.

Quạnh hiu về thấm không gian

Âm thầm như lấn vào hồn

Buổi chiều chợt nhớ cố nhân

Sương buồn lắng qua hoàng hôn...

(Cung Tiến, Hoài cảm)

Lòng sao vẫn còn mang

Nỗi sầu mỗi thu về

Khi bóng ác tà

Khuất dưới làn sương chiều buông.

Còn đây núi kia đây dòng sông này

Nào ai biết chăng tấm lòng nát tan…

(Nguyễn Thiện Tơ, Nhắn gió chiều)

Đàn chim tung cánh xa khuất mờ

Chiều thu lưu luyến màu thương nhớ

Nhớ mái đầu ai nhuộm nắng vàng

Buồn biết bao giờ cho hết nguôi.

Lòng ta ai oán man mác sầu

Nhìn xa xôi nhớ thầm mong ước

Như sóng trùng dương theo cánh buồm

Là lúc quên đời không tiếc thương…

(Lâm Tuyền, Hình ảnh một buổi chiều)

Chiều về thu chiều buồn

Chiều về thu, chiều ơi chiều vương lạnh lùng

Mà làm ta sao như vương vấn.

Chiều lâng lâng dịu dàng

Cảnh đó đây buồn mơ tựa dâng nỗi niềm

Lòng buồn tình xưa sao xa xa vắng…

(Nguyễn Văn Khánh, Lời thề xưa)

Chiều hôm qua lang thang trên đường

Hoàng hôn xuống chiều thắm muôn hương

Chiều hôm qua mình tôi bâng khuâng

Có mùa thu về tơ vàng vương vương…

(Cung Tiến, Thu vàng)

Khoảnh khắc thời gian đó cũng thường là đêm tối yên tĩnh với khung cảnh cô liêu dễ khiến lòng gợi lên niềm thương nhớ:

Đêm nay riêng có bóng ta trong đêm trường

Cô liêu lòng ai sắt se đau thương

Tìm đâu cho thấy bóng ai

Sầu căng ôi đứt giây tơ đồng

Hận tình lạnh lùng theo gió đông

Một trời buồn nhớ bao la...

Lời thề lòng ta vẫn thiết tha...

Tơ vương thê lương ngàn hướng

Cách xa nhau muôn ngàn tiếng tơ

Muôn lời nhớ thương…

(Dương Thiệu Tước & Minh Trang, Buồn xa vắng)

Ngày nào một giấc mơ

Đâu những đêm trăng mờ ai ngóng chờ

Khi áng mây thành thơ nhẹ gió đưa

Theo tiếng đàn thuyền mơ tìm bến xưa.

Một chiều mùa chiến chinh

Xuân ngát hương thanh bình say mối tình

Khi ánh trăng về vui đời thắm xinh

Bên dáng huyền thầm mơ lúc tuổi xanh…

(Ngọc Bích, Trở về bến mơ)

Nhưng không chỉ có mùa thu, người nghệ sĩ cũng buồn vương theo cái lạnh lẽo tê tái của mùa đông, nhất là trên quê hương miền Bắc và miền Trung. Mùa đông luôn gieo cái sầu áo não trong tâm hồn họ:

Trời mưa rơi tí tách phố xá sao u buồn

Mình ta trên đường vắng lòng mơ ước yêu đương.

Kìa trên gác nhà ai thấp thoáng sau lá cành

Có đôi đầu chung bóng dưới ánh đèn dịu xanh…

(Hoàng Quý, Dưới ánh đèn xanh)

Mưa rơi hiu hắt ai sầu mùa đông

Không gian u ám sương mờ mờ buông

Xa trong đêm vắng chuông buồn buồn ngân

Mùa đông xưa rét mướt bến sông ngừng chân

Chờ ai trong tê tái lắng nghe chuông ngân…

(Lâm Tuyền, lời Dạ Chung, Tiếng thời gian)

Đêm đông xa trông cố hương buồn lòng chinh phu

Đêm đông bên song ngẩn ngơ kìa ai mong chồng.

Đêm đông thi nhân lắng nghe tâm hồn tương tư

Đêm đông ca nhi đối gương ôm sầu riêng bóng…

(Nguyễn Văn Thương, lời Kim Minh, Đêm đông, 1943)

Mưa rơi chiều nay vắng người

Bên thềm gió lơi mơ bóng ngàn khơi

Mưa rơi màn đêm xuống rồi

Mây sầu khắp nơi thương nhớ đầy vơi.

Bâng khuâng nghe tiếng tơ dịu dàng

Nhìn lá úa theo hoa tàn

Tiếc than phút giây lìa tan…

(Ưng Lang, lời Châu Kỳ, Mưa rơi)

Em đến thăm anh một chiều đông

Em đến thăm anh một chiều mưa

Mưa dầm dề, đường trơn ướt tiêu điều.

Em đến thăm anh người em gái

Tà áo hương nồng

Mắt huyền trìu mến sưởi ấm lòng anh

Em đến thăm anh chiều đông giá

Em đến thăm anh trời mưa gió

Đường xa lạnh lùng…

(Tô Vũ, Em đến thăm anh một chiều mưa)

Đông về ngồi buồn nghe gió lơi,

Lá úa rơi hiên ngoài

Đông về ngập trời vương nhớ thương

Cho lòng không bao giờ nguôi…

(Ưng Lang, Nhạc chiều đông)

Mây chiều đông nay âm u trôi về đâu

Mang theo biết bao thương đau

Đàn ai buồn ngân trong gió rét chiều sương

Khơi bao nhớ thương sầu bên lòng.

Bên lầu xưa ta mơ hát khúc tình ca

Cho vang tới nơi phương xa

Nhìn mây chiều tan theo gió cuốn ngàn hướng

Có riêng mình ta mến thương…

(Hoàng Trọng, Gió lạnh chiều đông)

(Còn tiếp)