văn việt: Đọc “Kẻ chờ xe”*

Danh ngôn

Trong mọi cộng đồng, chúng ta cần một nhóm thiên thần gây rối.

We need, in every community, a group of angelic troublemakers.

(Bayard Rustin – trích bài phát biểu tại New York City 1963)

Trong mọi trường hợp, chắc chắn rằng sự thiếu hiểu biết, đi kèm với quyền lực, là kẻ thù tàn bạo nhất có thể có của công lý.

It is certain, in any case, that ignorance, allied with power, is the most ferocious enemy justice can have.

(James Baldwin - No Name in the Street 1972)

Các cuộc cách mạng và các cá nhân có thể bị giết hại, nhưng bạn không thể giết chết các ý tưởng.

While revolutionaries and individuals can be murdered, you cannot kill ideas.

(Thomas Sankara, một tuần trước khi bị ám sát, 1987)

Không có cảm giác nào cô đơn hơn việc bị chính đất nước mình trục xuất.

There's not a more lonely feeling than to be banished by my own country.

(Kiyo Sato – Kiyo’s Story 2009)

Đọc “Kẻ chờ xe”*

Chuyến xe của Hoàng Ngọc Biên, Trình bầy xb, 1997.

Nguyễn Đăng Thường

Từ lúc lọt lòng mẹ cho tới khi về lòng đất con người luôn luôn sống trong chờ đợi. Chờ đợi là hy vọng. Ngay cả khi chờ đợi chuyến tàu suốt người ta cũng hy vọng. Hy vọng nó đến thật nhanh, thật muộn, hay không bao giờ đến. Chờ đợi, hy vọng là lẽ sống, mà cũng là bi kịch của con người.

Chuyến xe của Hoàng Ngọc Biên là một chờ đợi được lồng vào bối cảnh miền nam Việt Nam sau 75. Chờ đợi ở đây là chờ đợi một chuyến xe lửa để lên đường. Kẻ chờ xe là một người đàn ông không trẻ chưa già. Nơi đợi là một công viên cỏ khô lá khô với vài thân cây khẳng khiu, và một chiếc ghế băng đóng bằng gỗ tạp đã ngả qua màu trắng của nắng mưa. Thời gian chờ đợi có thể là một khoảnh khắc đôi ba ngày, hay là cả một thiên thu.

Cái phố quận đìu hiu, cái ga xép, cái công viên nhỏ xíu, là một thứ no man’s land – một nơi hoang vắng – có thể thuộc về Việt Nam hay ở bất cứ đâu. Tựa như căn lều tròn trắng xóa trong cái truyện Beckett, nó là một không gian khép kín, chật hẹp, nhưng cũng rất bao la, có thể là biểu tượng của cuộc đời hay cõi sống.

Chuyến xe là “truyện”, là “chuyện hư cấu”, là “ficcion” (Borges). Một nhà thơ tên tuổi khi đọc xong, đã có gợi ý dùng “thơ” thay cho “truyện”, mỗi chương sẽ là một bài thơ xuôi. Như vậy cũng... hay hay, nhưng e sẽ gây ngộ nhận. Chuyến xe lai láng chất thơ, nhưng tranh trừu tượng đôi khi cũng tỏa thơ. Mặt khác, bút pháp của Hoàng Ngọc Biên không thuộc loại “prose poétique”, hiểu theo nghĩa thông thường là có mỹ từ và hình ảnh đẹp. Chuyến xe gồm cả thảy tám chương. Để cho độc giả có vài ý niệm về cái/cuốn truyện tiếc thay không được phát hành rộng rãi này, người viết xin thử làm cái công việc lẽ ra không nên làm, là đặt tiểu tựa cho mỗi chương.

Chuyến xe, hay là

1. Công viên (ngày)

2. Cái gì đã qua cho qua luôn

3. Bệnh nói năng loạn xạ

4. Công viên (đêm)

5. Cô tây lai

6. Những kỷ niệm của nhà họa sĩ tút hình

7. Tờ báo cũ

8. Con ruồi

Tôi không rõ chất thơ trong Chuyến xe phát xuất từ đâu. Có thể từ những tình huống bi thảm, trớ trêu, siêu thực, buồn cười, mà lịch sử ưa nghịch ngợm thích đẩy xô con người ta vào. Hay giản dị hơn, rất có thể từ chính cái không gian không khí trống trải, từ chính cái giọng nói ôn tồn, kể lể, thản nhiên, không thơ. Được cấu trúc bằng những từ/cụm từ lặp đi lặp lại, câu văn Hoàng Ngọc Biên rất dài nhưng cân đối, đầy âm nhạc. Cái đẹp, cái nghệ thuật từ ngòi bút Hoàng Ngọc Biên khiến tôi thấy phấn khởi vô cùng. Với tôi, hình ảnh đứa bé “đi ỉa ngoài đồng chỉ cần lấy cục đất tròn chùi đít rồi nhảy xuống sông bơi lội trên cây chuối” cũng đẹp, cũng thơ như “một cơn gió mạnh từ hướng sông thổi vào, hất tung những đám lá khô trong công viên... bây giờ cuộn tròn trên không trung lẫn vào đám lá vàng trên cây bay tơi tả, lá cũ và lá mới lao xao, lấm tấm hai sắc vàng và nâu phủ kín cả trời đất...”

Có phải viết về những cái mà người khác không buồn để ý tới, là đối tượng chính của các ngòi bút sáng tạo? Nếu không thì ít ra nó cũng là trọng tâm của tác giả Chuyến xe. Trong giới viết lách Saigon ngày xưa tên tuổi Hoàng Ngọc Biên gắn liền với noveau roman hay tiểu thuyết mới, cuộc cách mạng văn chương cuối cùng trong thế kỷ này, đã đột ngột xảy ra ở Pháp vào khỏng đầu thập niên 50. Đại khái nó đề nghị một lối viết mới, một cách nghĩ khác, một cái nhìn tỉ mỉ đặt lên sự vật trong đời thường, tường trình/miêu tả từng chi tiết bé nhỏ và tránh nhân cách hóa. Sự việc (chứ không phải tình tiết) tràn ngập tiểu thuyết Michel Butor. Đồ vật xâm chiếm truyện của Alain Robbe-Grillet. Đồ vật dĩ nhiên là phải có mặt trong Chuyến xe để thay thế cho những tình tiết. Chúng – một khung ảnh nhỏ không còn hình, hai cái lược đồi mồi, dăm ba cuốn kinh mỏng bìa vàng, một bài báo nói về bệnh gan... – là vết tích “lạ lùng” và “bí hiểm” của yêu thương mộng ước đã tiêu tan, của một thời đại đã quá vãng, của những năm tháng đã vĩnh viễn phai tàn.

Ngoài các thứ lỉnh kỉnh là của cải duy nhất mà hôm trước khi đi, người đàn ông đem bán, cho, hay vứt bỏ hết, cái gì đã qua cho qua luôn, ta còn thấy, chẳng hạn, một cái vòi nước rỉ chỉ giọt những giọt nhỏ tí xíu màu gạch đỏ, một chiếc sơ mi nội hóa cổ đính cái nhãn hiệu made in usa, một miếng bánh mì không, với mùi bột cháy rẻ tiền... tôi nhớ gì kể nấy. Chúng có thể là biểu tượng hay chỉ là những thứ sẵn có để cho người đàn ông ngắm nghía, khoác lên mình, bỏ vô miệng, hay đúng hơn chỉ mút mút vài cái (miếng bánh mì không) như người ta ăn kẹo. Miếng bánh mì, cỡ một phần tư cánh tay, đựng trong cái túi vải đỏ, là thức ăn duy nhất người đàn ông mang theo mình để phòng thân, “yên trí là nếu chẳng may nổ ra thêm những cuộc đổi đời khác nữa, tôi vẫn có cái để nhấm nháp qua ngày...”

Chuyến xe là một cái truyện không giống ai trong văn chương VN. Nếu so sánh với cuốn Người đạp xe vào thành phố buổi sáng ra mắt đồng thời, nó có da có thịt hơn vì đã lên tới 68 trang chữ lớn. Chạm mặt với cái khác lạ những kẻ yếu bóng vía thường vắt giò lên cổ. Riêng tôi, tôi mua vui rất nhiều với Chuyến xe. Mỗi đoạn, mỗi trang là một khám phá tuyệt vời đầy ngạc nhiên hứng thú. Cười gần bể bụng với câu chuyện tút hình “các đồng chí”. Buồn muốn đứt ruột với câu chuyện lá thư của một người vợ. Và còn nhiều, còn rất nhiều những xúc cảm khác nữa. Đó là cái chắc. Cái không chắc... là những suy gẫm trong bài này!

[Theo thiển ý, mục đích chính của truyện và tiểu thuyết là để mua vui. Mua vui trước, suy gẫm sau, nếu muốn suy gẫm. Có vui mới có đọc mới có suy. Không vui không đọc không gẫm. Tất nhiên cũng có những cuốn truyện chỉ để mua vui mà thôi, Nhưng nếu xét cho cùng thì mọi thứ đều đáng cho ta nghĩ ngợi. Luận bàn về loại văn chương “rẻ tiền” (nhưng hốt bạc) khó hơn là tấm tắc về Truyện Kiều. Có khác nhau chăng là ở cái quan niệm mua vui nơi mỗi người.] “Đã đành con người ta có óc để suy nghĩ, nhưng tôi không suy nghĩ làm gì cho mệt óc”, người đàn ông nói, người đàn ông ngồi/nằm trên chiếc ghế băng chờ chuyến xe lửa đã từ mấy hôm. Sau cùng, trong buổi trưa nắng như thiêu đốt, chiếc xe đã đi qua trong lúc người đàn ông thiếp ngủ. Người đàn ông phải bắt đầu lại từ đầu: tiếp tục ngồi/nằm trên chiếc ghế băng cũ trong cái công viên vắng vẻ chờ đợi một chuyến xe...

Xin trích dẫn một đoạn tôi cho là khá tiêu biểu: “Thế nhưng càu nhàu cũng là càu nhàu thế thôi, rửa mặt hay không rửa, đó đâu phải là vấn đề, và có thể nói từ gần cả năm nay, nói thành thật, tôi chỉ rửa mặt khi tự nhiên thấy vui, mà tôi thì ít khi vui, và cũng có thể nói, do đó, là với tôi rửa mặt là một việc làm tuyệt nhiên có tính tâm lý, nó như những hiện tượng ta vẫn gọi là nổi hứng, là động cỡn...”

Kẻ chờ xe là một anh chàng kỳ cục không giống ai, vì tóc bù xù râu xồm xoàm, hay vì những cảm nghĩ, những hành động ngoài khuôn khổ?

Một trong những hành động đó, là bóp cổ huyền thoại tình nhớ/tình thương hoài ngàn năm – cái gì đã qua cho qua luôn – dẫu hắn cũng có bồi hồi “khi quơ phải tấm hình một người bạn gái thời tiểu học, con bé người Minh hương có đôi mắt đen và sâu”. (Ậy, tôi đâu có bảo hắn là một con người khô khan tình cảm!). Hắn có thừa điều kiện để đóng vai con người lạc loài cô đơn trong một xã hội luôn luôn xa lạ, xã hội – cộng sản thối nát hay tư bản ung nhọt – không ngừng đổi thay từng giờ, từng phút, mặc dù hắn không than van hay hờn oán ai cả, mà chỉ tỉnh bơ nhỏ nhẹ tìm cách lý giải cuộc sống và những cái dị biệt của mình. Thời gian tạo dựng và tiêu diệt, trí nhớ là vòi nước rỉ, là miếng bánh mì thỉnh thoảng ta lấy ra mút mút vài cái: không còn gì không có ai, cô độc và trơ trụi là số phần của kẻ chờ xe, là thân phận của con người hiện đại trong một thế giới phi nhân, phi lý, hình như đã vắng bóng Thượng Đế. Tuy có vẻ mâu thuẫn nhưng chúng ta vẫn có thể bảo là cốt chuyện của Chuyến xe vừa trừu tượng (một ẩn dụ) vừa hiện thực (một cái ảnh thời sự). Hư cấu, nhưng từ một cuộc đời thật, một hoàn cảnh thật.

Các truyện của Hoàng Ngọc Biên không lê thê bề bộn, vì chữ nghĩa được nâng niu đãi lọc kỹ càng, mỗi từ được ông sử dụng như một nốt nhạc. Ông thường tỏ ý muốn vứt bỏ hết những cái ông viết ra, mà ông nghĩ chỉ là chuyện nhảm nhí chắc gì có người đọc.

Làm hoài. Thất bại mãi. Chả sao. Làm nữa. Thất bại thêm. Thất bại rực rỡ hơn**. Nói theo Beckett thì Chuyến xe là thất bại rực rỡ nhất của nhà văn Hoàng Ngọc Biên. Thông thường mà nói thì nó là một kiệt tác.

Kẻ chờ xe đã lỡ chuyến. Thế nhưng nếu đuổi kịp, chiếc xe sẽ đưa hắn ta đến đâu? Chính hắn ta cũng không chắc đã rõ. “Và ngay cái giây phút tuyệt vọng đó, ngay cái giây phút người ta có thể đập đầu vô đá đó, tôi nghe có ai nói với tôi, hoặc chính tôi nghĩ, hoặc chính tôi nói không chừng, một nội dung thật là vô nghĩa, vang lên như một lời hăm dọa diễu cợt: cũng tốt thôi!”

Cũng tốt thôi! Bởi chiếc xe có thể là con tàu cứu nguy, hay chuyến tàu suốt, hoặc cả hai.

Chúng ta đều là những kẻ chờ xe.

NGUYỄN ĐĂNG THƯỜNG

Tháng Chạp 97.

* “Version originale” của một bài viết cùng tên tác giả Nguyễn Đăng Thường viết, từng xuất hiện trong một số tạp chí Văn California đầu 1998.

** Samuel Beckett: Ever tried. Ever failed. No matter. Try again. Fail again. Fail better.

Danh ngôn

Ban Biên tập

Tra cứu theo tên tác giả

Đọc “Kẻ chờ xe”*