Trần Doãn Nho

 

Nhờ một ít kinh nghiệm về sách vở khi còn ở Việt Nam, chàng được nhận vào làm việc tại một thư viện trường trung học khi đến định cư ở Hoa Kỳ. Mê sách, mê đọc, lại cần cù, chịu khó đi học, về sau, chàng được tuyển dụng vào một thư viện đại học, phụ trách phân loại, sắp xếp sách báo lên giá (shelver) và trông coi phần sách báo tiếng Việt. Đó là một tòa nhà tám tầng, lưu trữ sách báo khoa học nhân văn, nằm trong một hệ thống gồm nhiều thư viện khác nhau. Từ thư viện trường thu gọn trong một phòng học chứa vài ngàn đầu sách (mà chàng gần như thuộc lòng), vừa vào nhận việc, chàng cảm thấy mình như bị ném vào một vùng biển lớn. Cũng là cao ốc như mọi cao ốc khác, nhưng nhìn từ bên trong, mọi sức nặng của nó nằm trong các kệ sách dài có đến hàng trăm, thậm chí cả ngàn cây số, đủ để chứa hàng triệu cuốn sách. Phục vụ cho nó là cả một “đạo quân”: ngoài một bộ sậu quản lý điều hành đa dạng và các nhân viên thư viện phụ trách đủ loại công việc khác nhau, còn có khá nhiều sinh viên làm bán thời gian, những chuyên viên máy tính, nhân viên an ninh, thợ mộc, đầu bếp và các đội vệ sinh thay nhau quét dọn cả ca ngày lẫn ca đêm.

The Librarian

Ngày hai buổi, chàng chẳng biết gì ngoài những gáy, những bìa, những tựa đề, những năm tháng, những ngôn ngữ, những loại, hạng, những tên, những tấm thẻ. Ghi, chép, phân loại, bê lên giá, bỏ xuống kho. Sách và sách. Rốt cuộc, chàng đồng hóa với sách. Làm việc thấy sách đã đành, ăn cũng thấy sách, ngủ cũng thấy sách, đi chơi cũng thấy sách. Chả thế mà chỉ một thời gian ngắn sau, chàng thực thụ trở thành “anh chàng sách” – a book guy –, tục danh mà tay trưởng phòng gán cho bức The Librarian[1] của Giuseppe Arcimboldo. Không xương không thịt, không tóc tai, không máu huyết. Sách. Sách. Sách. Đầu sách, tay sách, bụng sách, ngực sách, mắt sách, tóc sách. Sách lớn sách nhỏ sách vừa sách dày sách mỏng. Bìa sách nào trông cũng cứng cát, khỏe mạnh và vững chải y như để bảo vệ một cách nghiêm túc những gì chứa trong đó. Nhìn bức tranh phóng lớn treo ngay trước phòng nhân viên, chàng cảm thấy nó chẳng khác gì tấm gương soi chính mình.

Hàng ngày, đi lui đi tới trên những tấm đá hoa cương mòn nhẵn vết chân người, đi lên đi xuống những cầu thang xoáy vào lòng cao ốc, đi ngang qua hàng hàng lớp lớp những khối giấy bất động, chàng có cảm giác rằng mọi hiện hữu ở bên ngoài đều được phản ảnh vào trong những vật thể vô tri vô giác này. Bất cứ xuất phát từ đâu, bất cứ ra đời vào thời kỳ nào, bất cứ đề cập đến chuyện gì, và dù hay dù dở, dù đáng đọc hay đáng vứt vào sọt rác, tất cả bọn chúng đều được quyền có mặt ở đây một cách bình đẳng. Nào là hàng ngàn tiểu thuyết được in ở Bhutan năm 1983, nào là hàng trăm tạp chí xuất bản ở Trung Hoa năm 1949, nào là hàng chục sách trẻ em được in ở Iran năm 1981, nào là vài thi tập được ra mắt ở Ghana năm 1958… và nào là hàng ngàn sách báo Việt Nam đủ loại. Tài liệu bằng chữ quốc ngữ, tài liệu bằng chữ Hán, và cả những tài liệu bằng chữ Nôm. Có nguyên cả bộ Nam Phong tạp chí, xuất bản từ đầu thế kỷ 20, tuần báo Tiểu Thuyết Thứ Bảy, bản “photocopy” các số tạp chí Ngày Nay của Tự Lực Văn Đoàn. Rồi sách báo của hai miền Nam Bắc, từ nhật báo Nhân Dân, Quân Đội Nhân Dân, tạp chí Cộng Sản, tạp chí Học Tập, Nhân Văn Giai Phẩm cho đến các công báo Việt Nam Cộng Hòa, tạp chí Bách Khoa, Văn, Quê Hương, Phụ Nữ Diễn Đàn, Phổ Thông, lại có cả hàng lô các nhật báo xuất bản trước năm 1975 như Sài Gòn Mới, Sóng Thần, Chính Luận, Điện Tín..., tuy đã ố vàng, nhưng vẫn còn nguyên vẹn. Chàng ngạc nhiên khi nhìn thấy những ấn bản đầu tiên của tạp chí Mùa Lúa Mới, xuất bản ở miền Trung vào năm 1956, một số tờ nội san của Đại học Đà Lạt hay Bản Tin của Viện Đại học Huế phát hành từ những ngày đầu thành lập, năm 1958.

Vê hình thể, thì sách báo cuốn nào cũng như cuốn nào, hao hao nhau, nhưng những gì chứa đựng trong đó lại hoàn toàn khác nhau. Mỗi cuốn là một thế giới. Chúng xa lạ nhau, đôi khi tương phản nhau và phủ định lẫn nhau. Ấy thế mà chúng nằm bên nhau, chung sống hòa bình. Một hòa bình lặng lẽ và an phận. Người ta thu gom tất cả những gì được viết ra trên thế giới, bất cứ ngôn ngữ nào, trang trọng xếp chúng lên giá; thế là, chúng chễm chệ nằm yên ở đó, chờ đợi năm này qua năm khác, thập kỷ này đến thập kỷ khác và thế kỷ này qua thế kỷ khác, không cần biết có ai sẽ sờ đến hay không.

Ông mê sách như người mê đồ cổ. Nghe ở đâu có sách quý là ông tìm tới dù có phải tốn kém tàu xe và phải bỏ ra cả một món tiền lớn để “rước” người có nhan như ngọc đó về, ông cũng dám chơi một phen cho thỏa chí. Như cuốn Tự vị của Paulus Của, nghe đâu như là ấn bản đầu tiên của một ông cụ nào đó bắc bực làm cao đến tận giời, ông tôi đã phải lặn lội vào tận xứ Thủ Dầu Một xa lắc xa lơ để mua cho bằng được. Công cuộc mua quyển sách đó, chẳng những khiến ông mất đến mấy chỉ vàng, mà còn ốm một trận thừa sống thiếu chết.

Cuốn sách cũ đến nỗi như đã ngàn năm tuổi. Còn hơn một người chơi đồ cổ, ông tôi lại phải tốn thêm một món tiền và nhất là tốn rất nhiều thì giờ để nài nỉ và kiên nhẫn ngồi chờ anh thợ đóng sách đóng lại giùm. Lúc này quyển sách đối với ông như một con bệnh thập tử nhất sinh và anh thợ đóng sách cứ như một bác sĩ. Khi anh thợ tháo bung sách ra, ông đau nhói như thể gan ruột của mình cũng bị lôi ra như thế. Ông hồi hộp theo dõi từng mũi chỉ khâu, nín thở xem anh ta cắt xén, làm bìa. Cho đến khi sách được làm mới một cách khỏe mạnh, xinh đẹp, ông ôm quyển sách trước ngực như một người mẹ ôm đứa con bé bỏng vừa được bác sĩ cứu sống. Ông hết lời cảm ơn anh ta, đưa cho anh một tờ tiền lớn và hào phóng không nhận tiền thối lại. Đem quyển sách về nhà, ông lại mất cả buổi ngồi ngắm đến nỗi quên cả bữa cơm khiến bà tôi phải giục.[2]

Số lượng sách tuôn vào thư viện không hề ngưng nghỉ. Mỗi ngày mỗi nhiều. Chàng nghĩ: có lẽ nhu cầu sách báo của nhân loại là vô giới hạn. Thư viện Quốc hội Hoa Kỳ (Library of Congress) mỗi ngày nhập vào hàng ngàn cuốn sách mới, cộng thêm vào hàng trăm triệu cuốn có sẵn nằm trên những giá sách dài đến gần vài trăm dặm. Đó là chưa kể vô số tài liệu tích chứa trong máy vi tính, máy fax, máy sao chép và hàng tỷ tỷ trang trên mạng lưới điện toán toàn cầu. Thư viện chàng làm nhỏ bé hơn, nhưng không có ngày nào là không có các đầu sách hay tạp chí và nhật báo mới. Giá sách và kho lưu trữ vẫn đều đặn được xây thêm hàng năm. Dẫu vậy, vì vào nhiều quá, nên buộc phải thải ra. Sách vào sách ra như những đợt thủy triều, lúc lên lúc xuống. Chẳng khác gì hơi thở của thư viện. Cứ vào đầu mỗi kỳ ba tháng, thư viện ào ào thở sách ra, chuyển đến những nơi nào đó để rồi đến cuối kỳ, nó lại ào ạt hít sách vào. Khác biết bao với thư viện lúc còn phôi thai ngày xưa, sách báo hiếm hoi đến nỗi, một người làm thư viện vào thế kỷ 18, nhân vật chính trong tập sách nhỏ Old Librarian’s Almanack,[3] trong khi chùi bụi cho những kệ sách mà anh ta phụ trách, đã có thể dư thời gian để đọc đi rồi đọc lại không biết bao nhiêu lần từng cuốn sách một có sẵn mà vẫn chưa có sách mới nhập vào.

Ngoài giá sách là kho chứa, một thế giới khác khẳn. Sách trên giá là sách thức, sách trong kho là sách ngủ. Chúng chất chứa vô số những tài liệu “nằm”, đa phần thuộc về nhà nước Hoa Kỳ, nơi ta có thể tìm thấy những văn kiện được ban hành cách đây cả mấy thế kỷ, hay các tài liệu thống kê dân số ghi rõ số lượng nhà của thổ dân làm bằng bùn và rạ ở tiểu bang Maryland vào những năm thập niên 1820, hay bản thống kê những người thợ đan rổ, thợ thuộc da trong mỗi một ngôi làng ở đâu đó ở một tiểu bang miền Nam. Ngoài ra là hàng đống tài liệu kịch nghệ với khổ to một cách lạ thường nằm bên cạnh những thùng đựng các tài liệu viết tay đâu hồi thế kỷ 18. Lại cũng có tài liệu khá bất ngờ như các tạp chí thân-Hitler tuyên truyền chống di dân và chống Do Thái, được xuất bản ở Hoa Kỳ ngay trong thời gian Mỹ đang lâm chiến với Đức Quốc Xã thời Đệ Nhị Thế Chiến. Tóm lại, đó là những gì đã đi vào quên lãng. Nhưng chúng không có quyền mất. Thiếu chúng là nhân loại thiếu đất đứng. Vì thế, chúng phải hiện hữu, dù là một hiện hữu vô tích sự.

Có lần, chàng đi xuống kho chứa, lục tìm một tài liệu theo yêu cầu của một học giả đến từ Ấn Độ. Nhìn thấy tài liệu, chàng ngẩn ngơ, không thể ngờ có ngày mình được nhìn tận mắt một di vật văn hóa quý giá như thế. Đó là cuốn Polyanthea của Nani Mirabelli, xuất bản từ năm 1503 ở Savona nước Ý, lược ghi các tác giả xuất hiện vào các thời kỳ trước đó. Polyanthea là một trong những cuốn sách in đầu tiên, sau khi Gutenberg sáng tạo ra máy in vào năm 1452. Sách được in ra từng trang rời, có ghi ký hiệu để phân biệt số thứ tự. Vào thời đó, người cần sách mà có tiền thì mua từng trang in rồi đến người thợ đóng sách thuê đóng lại thành tập, dày mỏng hay đẹp xấu tùy theo sở thích và túi tiền của khách. Các sinh viên nghèo không có tiền đóng sách, thì chia nhau giữ từng trang, học xong rồi trao đổi nhau.[4] Bây giờ, loại sách như thế chỉ để nhìn, chẳng ai dám mạnh tay cầm giữ. Làm thiệt hại chúng là làm thiệt hại lịch sử. Vì chúng chính là lịch sử.

Những lúc rảnh rỗi khá hiếm hoi, chàng đi dọc theo các lối đi, giữa hai hàng giá sách, lắng nghe sự im lặng, lắng nghe mùi bụi, mùi giấy, có khi là mùi mốc và mùi… lịch sử. Chàng mê mẩn nhìn những chiếc gáy sách, cái dày cái mỏng, cái thì in chữ vàng cái in chữ đen, rất nhiều gáy sách chữ đã mờ, đọc không rõ, chúng nằm kề nhau, ôm ấp nhau, dựa hơi nhau, gắn bó với nhau, kệ trên kệ dưới y như thể số phận chúng mãi mãi phải đeo đẳng nhau như thế cùng chống chỏi với sức tàn phá của thời gian để tồn tại! Ở đây là mấy bộ từ điển bách khoa chiếm hết nguyên một dãy kệ dài, ở kia là Lenin toàn tập bản tiếng Pháp, bên nọ là những tự điển và kinh sách Phạn ngữ, cuốn nào cuốn nấy dày cộm, mở ra, thấy toàn là chữ và chữ loăn quăn, chi chít. Biết bao là công trình tim óc, biết bao là tri thức tích chứa! Chỉ nhìn thôi là đã thấy hoa mắt, nói gì đến chuyện viết, chuyện đọc. Chàng bần thần nghĩ đến những con người đã cống hiến hết đời mình để chúng ra đời, tồn tại và hiện diện ở đây y như thể chúng có một đời sống riêng, chẳng dính líu gì đến họ. Sức nặng của chúng không phải sức nặng của một khối vật chất mà là sức nặng của một thứ chẳng có chút trọng lượng nào: chữ.

Đôi khi cầm một một cuốn sách trên tay, chàng phân vân không biết là đang cầm một vật thể hay cầm một phi vật thể. Là sinh vật hay tử vật.

Biết đọc vỡ nghĩa sách thánh hiền, từ những ngày nào, cái sở nguyện của viên quan coi ngục này là một ngày kia được treo ở nhà riêng mình một đôi câu đối do tay ông Huấn Cao viết. Chữ ông Huấn Cao đẹp lắm, vuông lắm. Tính ông vốn khoảnh, trừ chỗ tri kỷ, ông ít chịu cho chữ. Có được chữ ông Huấn Cao mà treo là có một vật báu trên đời. Viên quản ngục khổ tâm nhất là có một ông Huấn Cao trong tay mình, dưới quyền mình mà không biết làm thế nào mà xin được chữ. Không can đảm giáp lại mặt một người cách xa y hàng bao nhiêu thế kỷ tài học, y chỉ lo mai mốt đây, ông Huấn bị hành hình thì cái thèm muốn kia chỉ là một cái mộng…

[…] Đêm hôm ấy, lúc trại giam tỉnh Sơn chỉ còn vẳng có tiếng mõ trên vọng canh, một cảnh tượng xưa nay chưa từng có, đã bày ra trong một buồng tối chật hẹp, ẩm ướt, tường đầy mạng nhện, tổ rệp, đất bừa bãi phân chuột và gián. Trong một không khí khói tỏa như đám cháy, ánh sáng đỏ ngòm của một bó đuốc tẩm dầu rọi lên ba cái đầu đang chăm chú trên một tấm lụa bạch còn nguyên vẹn lần hồ […] Một tên tù cổ đeo gông, chân vướng xiềng, đang đậm tô nét chữ trên tấm lụa trắng tinh căng phẳng trên mảnh ván. Tên tử tù viết xong một chữ, viên quản ngục lại vội khúm núm cất những đồng tiền kẽm đánh dấu ô chữ đặt trên phiến lụa óng. Và cái thầy thơ lại gầy gò, thì run run bưng chậu mực.[5]

Hôm đó, không ngủ được, chàng thức dậy sớm. Tháng năm, chưa tới năm giờ mà trời đã sáng trưng. Mắt nhắm mắt mở, vừa phóc xuống giường là bật ngay computer. Màn hình trắng xóa, không có gì. Lại có vấn đề? Không sao. Vào phòng tắm, rửa vội mặt mày. Trở lại phòng. Màn hình vẫn trắng. Tắt, mở lại. Vẫn thế. Chàng lầm bầm, bực bội. Cái vật thể chiếm chỉ một góc nhỏ của chiếc bàn đó, nó cho ta đủ thứ trên đời. Lúc nào nó có vấn đề là y như ta đánh mất cả thế giới.

Đang loay hoay dây nhợ, nút bấm để tìm xem nó hỏng hóc ở đâu thì tiếng bà vợ đâu đó ở phòng bên léo nhéo gọi anh ơi anh ơi, qua đây nhanh lên, nhanh lên, xem cái gì thế này. Chàng chạy vội qua. Vợ chàng đưa cho chàng một chiếc hộp nhỏ:

– Anh xem nè, chiếc hộp phấn này, chính em vừa mới mua nó hồi khuya, sao bây giờ chỉ là cái hộp giấy, chẳng có một chữ nào chỉ dẫn cách dùng thì sao mà dùng đây. Anh thấy có lạ không…

Chàng cầm chiếc hộp lên xoay quanh, người bỗng rợn tóc gáy. Chỉ toàn là những dải đen trắng hay dải màu, tuyệt không có một chữ nào.

– Em lấy những chiếc hộp khác cho anh.

Nàng vội vã tới tủ thuốc.

– Sao kỳ cục thế này, nàng la lên, sửng sốt.

Chàng bước lại. Lôi hết hộp thuốc này đến hộp thuộc khác ra xem, lớn, nhỏ, vuông, tròn, cao thấp, tất cả đều trống không. Không có chữ. Chàng ném từng hộp xuống sàn nhà, chạy về phòng, mở computer lên. Mà hình vẫn trống không, chỉ là một tấm kính vòng cầu đầy những hạt li ti nhảy nhót loạn xạ. Chàng đến tủ sách, lật tung chồng báo, xô hết sách xuống. Cũng như những chiếc hộp, tất cả sách, báo bây giờ chỉ toàn là giấy. Chàng lật hết cuốn này đến cuốn khác. Trống không.

Chàng gọi điện thoại đến thư viện, rồi gọi đến bạn bè đến bà con, gọi lung tung, hết người này đến người nọ. Cũng như chàng, mọi người đều không tìm thấy chữ.

Chữ đâu rồi? Chữ đâu rồi? Chữ đâu rồi?

Chàng la lên với chính mình, giọng vô cùng kích động. Dẫu chỉ là những ký hiệu, những chữ hoa chữ thường dấu chấm dấu phẩy dấu hỏi dấu ngã, những câu đoạn dòng trang hiện diện khắp mọi nơi. Chúng thân quen, gần gũi như những bàn những ghế những cửa những chăn những màn những chén những đũa. Đi đâu chàng cũng thấy chúng, nhìn đâu chàng cũng chạm phải chúng, ngày nào chàng cũng đọc chúng. Nhìn và đọc. Dẫu đọc chỉ để mà đọc, đọc rồi quên, nhưng không thể không đọc. Chữ như một thứ hàng hóa hào phóng và thừa mứa rơi vãi khắp nơi như cỏ như cây như đất như đá. Thế mà bỗng dưng bây giờ, những ký hiệu lúc nhúc đó không còn nữa. Ngay cả các chữ STOP trên các ngã ba, ngã tư cũng biến mất, chỉ còn trơ lại những tấm sắt đứng chơ vơ ngơ ngác. Cả thế giới quen thuộc từ nhà cửa, đường sá đến công sở, trường ốc vẫn còn đó, không có gì thay đổi. Nhưng nhìn quanh nhìn quất nhìn tới nhìn lui, chàng thấy tất cả đều đột nhiên hoang vu y như thể không hề tồn tại. Đường nào cũng là đường nào. Chỗ nào cũng là chỗ nào. Nhà nào cũng là nhà nào. Không chữ, tất cả chỉ còn là những hình dáng và dấu hiệu vô hồn! Chàng bước đi giữa mọi người, ai cũng nhìn vào ai, nhưng ai cũng cảm thấy ngỡ ngàng, mất phương hướng, chẳng ai dính líu gì đến ai.

Thiệu phân phát xong rồi, Quách Ðồ tiến lên nói:

– Nay Minh công lấy đại nghĩa mà đánh Tào Tháo. Vậy phải làm hịch loan truyền trong nhân dân, hài tội của Tháo, làm cho rõ cái lẽ khiến ta khởi binh, để cho danh chánh ngôn thuận thì mới có thêm uy lực.

Thiệu nghe lời, sai viên thư ký Trần Lâm thảo tờ hịch.

“…Hiện nay nhà Hán suy vi, cương duy lỏng lẻo, Thánh triều không có một người nào giúp, tay chân như bị trói, không thể nào vùng vẫy được. Ỷ đất trực thuộc triều đình, những vị giản luyện đều phải cúi đầu xếp cánh, không thể trông cậy vào ai. Tuy có kẻ sĩ trung nghĩa, nhưng bị loạn thần bạo ngược hiếp chế, thì còn phát triển khí tiết của mình làm sao? Hơn nữa, Tháo nó sai hơn bảy trăm tinh binh tay chân ngày đêm vây kín cung khuyết, ngoài mặt giả làm quân túc vệ, kỳ thực là giam cầm nhà Vua.

Chưa hết.

Gần trưa, trong lúc đang ngồi ăn, bỗng nghe tiếng vợ chàng gọi thất thanh từ trên lầu hai:

– Anh, lên đây, lên mau.

Chàng bỏ chén bát chạy vội lên lầu. Vợ chàng đang cầm cây viết nguyên tử, chỉ mảnh giấy trắng:

– Em muốn viết mấy dòng gửi đi mà không thể viết được.

Chàng giật lấy cây bút trên tay nàng, thử viết tên họ mình. Lạ thay, ngòi bút không theo ý chàng. Những gì tuôn ra từ đó chỉ là những vạch ngang vạch dọc, những đường cong queo không ra bất cứ hình thù gì. Y như thể hồi bắt đầu đi học, thằng bé cố hết sức vẫn không thể viết ra được một chữ gì cho giống với hình in trong sách. Lạ hơn nữa, càng cố gắng viết, chàng lại càng không thể viết. Đầu óc chàng đột nhiên trống rỗng. Ý niệm về những nét chữ trở nên nhập nhòe. Nét vòng chữ a, nét sổ thẳng chữ t, nét cong chữ c nằm chờn vờn trong óc nhưng không thể tuôn ra từ đầu ngòi bút. Những hình ảnh có trong đầu không liên hệ gì với ngòi bút và những đường nét vạch ra trên giấy.

Cuối cùng, chịu thua, chàng ném cây bút xuống, vò đầu bứt tai.

Không những chữ đã biến mất. Mà con người cũng mất cả khả năng viết ra chữ.

Thôi Trữ truyền cho quan thái sử Bá vào chép sử là Tề Trang công bị bệnh sốt rét mà chết . Quan thái sử Bá không nghe, chép vào thẻ rằng:

Không phải là sự trục trặc của một người mà là sự trục trặc của loài người.

Thế giới bắt đầu một kỷ nguyên mới: không có chữ.

Sau những ngày đầu tiên hoảng hốt và xúc động, dần dà, mọi người tập làm quen với hoàn cảnh của một thế giới vắng chữ.

Trước hết là sự biến mất ngoạn mục của cái được gọi là truyền thông: báo chí, truyền thanh, truyền hình và internet. Không còn headline news, breaking news, hot news kéo theo những đoán già đoán non đẫm mùi thế sự (được mệnh danh là phân tích, bình luận) chi chít chữ choán hết những khoảng trống trên giấy và trên màn hình. Mọi chuyện, mọi sự kiện (được mệnh danh là biến cố) đều phải thông qua chữ, đều là sản phẩm của chữ. Không chữ, không chuyện. Không Tsunami Nhật tang thương, không đám cưới hoàng gia Anh ồn ào, không vùng cấm bay Lybia, không Dow Jones lên xuống ngột thở. Cũng không xì-căn-đan này nối tiếp xì-căn-đan kia đánh thẳng vào trí tò mò đầy khoái cảm nhân sinh: hết ông thống đốc lấy người giúp việc đến ông thượng nghị sĩ có con với nhân viên, hết ông giám đốc quỹ tiền tệ hãm hiếp cô bồi phòng đến ông dân biểu gửi hình khiêu dâm lên Internet. Cũng không còn cái thú sử dụng chữ để nâng bi và sỉ nhục, thứ trò chơi hào hứng khi đẩy được người này lên tận mây xanh và dìm kẻ kia xuống đống bùn đen.

Trên các diễn đàn quốc hội, thiếu tài liệu chữ, các ông nghị bà nghị lấp ba lấp búng nói chẳng thành câu, lắm khi câu sau chửi vào câu trước. Diễn đàn đâm ra vắng khách, chẳng ai muốn chường mặt ra dạy dỗ thiên hạ. Những cuộc cãi vã liên tu bất tận về thuế khoá, chiến tranh, hòa bình, lợi tức, an ninh quốc gia, thâm thủng ngân sách chấm dứt. Không còn những văn bản lập quy chi chít chữ đóng thành từng kho tài liệu chất cao như núi.

Các trường học đóng cửa. Lúc đầu, các cô các cậu trẻ tuổi ngỡ ngàng vì bỗng dưng không được cắp sách đến trường để gặp thầy cô gặp bạn bè, không còn được thấy bảng đen phấn trắng, không còn có chỗ để được nhọc nhằn và nơm nớp ngóng đợi tương lai. Nhưng rồi các cô các cậu đâm ra vui mừng, vì bỗng nhiên được giải thoát khỏi một nhiệm vụ bực mình: đầu tư cho tương lai. Họ khỏi cần phải đợi những đợt nghỉ đông hay nghỉ hè kiểu “sung sướng quá giờ cuối cùng đã hết/đàn chim non hớn hở rủ nhau về/chín mươi ngày nhảy nhót ở miền quê/ôi tất cả mùa xuân trong mùa hạ.”[8] Họ tự do, hoàn toàn tự do. Họ sống. Cuộc sống tự nó chứa mầm mống của tương lai, chẳng cần phải nhọc lòng đầu tư để tính lời tính lỗ.

Nhưng sung sướng nhất là các cháu thiếu nhi. Vừa rời vú mẹ, đang tuổi ham ăn ham chơi, bỗng dưng bị ép phải đến một căn phòng gọi là lớp, ngày hai buổi nhọc nhằn cắm cúi vạch những đường ngang nét dọc gọi là chữ, thứ hình vẽ chẳng ăn nhằm gì đến nhu cầu hàng ngày của chúng.

Tòa án đóng cửa. Nhà tù đóng cửa. Các cơ quan an ninh đóng cửa. Không hồ sơ lưu trữ, không giấy tờ tài liệu, các công bộc của dân không biết mò vào đâu để truy cứu một tên tội phạm hay làm sáng tỏ một vụ phạm pháp. Các viên chức an ninh ngỡ ngàng khi khám phá ra một điều lạ lùng: một người bỗng nhiên như mọi người. Không ai khác với ai. Y như khi nhìn một đàn cá bơi dưới biển hay một đàn kiến bò trên sân: một con như mọi con, mọi con như một con. Ông chánh án A thì cũng như ông đạp xích lô B cũng như mụ bán hàng rong C cũng như thằng cướp nhà băng X. Kẻ gác tù cũng như người tù.

Không chữ, xã hội đánh mất ký ức của mình. Ký ức vốn là một gánh nặng vô tình. Đánh mất ký ức là trút đi bao nhiêu phiền lụy. Mọi người trở nên vô căn, vô danh, vô lý lịch. Lúc đầu, người ta bực mình vì không thể biết được quá khứ của nhau để thẩm định giá trị, nhưng rồi sung sướng vì từ nay, ai cũng trong sáng, không còn lý lịch đen lý lịch đỏ. Không tên không tuổi. Mang một cái tên, sở hữu một cái lý lịch là mang cả hào quang lẫn đau khổ. Vinh trộn cùng nhục. Hoan lạc lẫn sầu não.

Những nhà thuyết giáo, những tay tu từ chuyên nghiệp lặng lẽ bỏ nghề trở về với đời sống dân dã. Thiếu chữ, họ đánh mất thứ dụng cụ đa năng, biến hóa không lường để tạo nên những lý thuyết trơn tru, những ẩn dụ hấp dẫn, những trang giấy tràn trề thuật ngữ hàn lâm dành cho những độc giả sùng tín, thích ăn chữ và nhai chữ. Kéo theo đó là sự vắng mặt của trò chơi chữ nghĩa qua những màn tranh cãi liên tu bất tận, có khi chỉ còn là những cuộc ném chữ vào mặt nhau (cho đã!).

Nhà văn nhà thơ, những hư-cấu-viên, biến mất. Mất chữ, họ không còn thứ bùa phép vạn năng để vẽ vời, bịa đặt và pha chế hiện thực. Không có họ, mọi thứ trong đời sống, kể cả tình yêu, bỗng trở nên trần trụi, ngổn ngang, sần sùi. Trời không còn xanh, hoa chẳng còn hồng, kỷ niệm chẳng hề ngọt ngào và đau khổ chẳng hề dằn vặt vì mọi sự thể mất hết lớp sương mù hư cấu bao phủ bên ngoài. Mất chữ, chàng và nàng không còn biết lấy gì để bâng khuâng, thổn thức, bồi hồi, dịu dàng, cay đắng. Nhưng không chữ, đời sống trở nên đơn giản. Không có quá khứ để đào bới. Không có tương lai để âu lo. Không chữ, tình vẫn còn đó, bớt đi màu mè nhưng những dối trá, lọc lừa mất điều kiện để tăng lên. Không chữ, tinh thần bác ái giảm đi nhưng lòng căm thù khó truyền bá và phát triển. Không chữ, lấy gì mà nung nấu và huy động tinh thần tuẫn giáo! Không chữ, cái gọi là lịch sử đột nhiên biến mất. Không ai có thể nhân danh nó để gây chiến tranh, để duy trì bản sắc hay để bảo vệ những giá trị vốn dĩ rất mơ hồ.

Lý Tư tâu với Tần Thủy Hoàng:

Thần xin đốt tất cả các sách sử, trừ những sách sử của nhà Tần. Trừ những người làm chức bác sĩ, ai cất giấu Kinh Thư, Kinh Thi, sách vở của trăm nhà thì đều đem đến các quan thú, quan úy mà đốt đi, hai người dám bàn nhau về việc Kinh Thi, Kinh Thư thì chém giữa chợ, lấy đời xưa mà chê đời nay thì giết cả họ. Quan lại biết mà không tố cáo, thì cũng bị tội. Lệnh ban ra trong ba mươi ngày không đốt sách thì khắc vào mặt cho đi thú để xây và canh giữ trường thành.[9]

Chàng trở lại thư viện.

Toàn bộ khu đại học vắng teo. Cây cao phủ bóng trên những lối đi lạnh lùng. Vắng người, cỏ dại phơi phới vươn lên, hân hoan bò lên ghế đá, bao quanh tượng đài, phủ kín bồn hoa. Hoa chen lá, lá chen cỏ. Thiếu bóng những đứa con tìm chữ, cả khu đại học trở thành hoang hóa. Họ – có đứa từ những nơi rất xa trên địa cầu – đến đây, hy sinh mọi thú tiêu khiển của tuổi trẻ, lặn hụp trong thế giới chữ. Bước vào với một tâm hồn trong trắng, lành lặn và hồn nhiên. Sau một thời gian, bước ra với một đầu óc lúc nhúc chữ, lúc nhúc kiến thức, lúc nhúc khái niệm. Họ bắt đầu nhìn cuộc sống với một cái nhìn đầy nghi hoặc và bất trắc. Núi chẳng còn núi, sông chẳng chỉ là sông. Người không là người. Vật không như là vật. Nhìn ở đâu, họ cũng thấy khác.

Chưa từng làm điều ác, nhưng chữ nghĩa làm cho lòng người bỗng dưng nhiễm đầy vết thương.

Chàng leo lên tầng cấp thư viện. Rùng mình. Tấm bảng đồng to, bóng loáng khắc sâu câu châm ngôn đầy kiêu hãnh dẫn từ ý của một nhà tư tưởng xưa bây giờ mênh mông trống. Mọi cánh cửa mở toang. Chàng bước vào, đi dọc theo hành lang, xuyên qua các phòng làm việc. Im lặng. Trước đây, cũng im lặng như vầy, nhưng là một im lặng thành khẩn, sâu lắng, qua đó, thỉnh thoảng vang lên tiếng sột soạt đầy ý tứ của giấy, tiếng bước chân thận trọng, tiếng trò chuyện thầm thì. Bây giờ là một im lặng lạnh lùng, trống rỗng. Chàng đưa tay, thử bật điện. Công tắc hư. Không có điện, nhưng ánh sáng bên ngoài hồn nhiên tràn vào, chiếu lên những giá sách im lìm. Đám sách vẫn còn đó, gáy trống trơn, chịu đựng, nhẫn nhục, nằm nối tiếp nhau trong một bất động chờ đợi. Chỉ còn là những khối vật chất rỗng ruột vô hồn, cuốn này nép sát cuốn kia, đều đặn một cách vô nghĩa. Thiếu những ký hiệu lòng vòng lèo vèo đầy ắp bên trong, chúng như những chiếc vỏ khô. Trước kia, nói đến sách là nói đến những khối lượng giá trị, cái dày cái mỏng cái nặng cái nhẹ. Chàng vẫn có thói quen nhìn giá trị của chúng qua cái “dày cộm” hay “mỏng tanh”. Có cuốn chàng có thể bỏ trong túi như bỏ một món đồ chơi; có cuốn phải chở bằng xe đẩy. Vắng chữ, chúng vẫn thế, vẫn là những khối như thế, không cuốn nào nặng thêm cũng chẳng cuốn nào nhẹ thêm. Chúng lẫn lộn với những ghế những bàn những kệ những bụi.

Mưu đồ đo đạc cả Vô Biên