Thứ Bảy, 11 tháng 7, 2015
Trò Chuyện với Ngu Yên
Kỳ 6 – Vùng đất đó bao giờ có sao chổi?
Trần Vũ:
Nhà thơ Chân Phương trả lời phỏng vấn của Thụy Khuê: “Khi đọc những nhà
thơ trẻ hôm nay tôi không thấy nhiều các quan tâm về bản sắc VN và bản
sắc Đông Á. Vì dù muốn dù không, chúng ta vẫn nằm trong một truyền thống
lớn, đó là truyền thống Á Đông. Năm nay tôi sang Pháp nhằm vào năm mà
nước Pháp gọi là ‘Année de la Chine’, có nghĩa là năm trao đổi văn hóa
với Trung Hoa. Một nước biết quí trọng văn hóa như Pháp lúc nào cũng
quan tâm đến những di sản lớn của thế giới mà văn hóa Trung Hoa và văn
hoá Á Đông là một di sản vĩ đại. Thế mà người VN lại có vẻ lãng quên cái
sở trường của mình mà chạy theo những xu hướng, theo tôi dù là của
Âu-Mỹ nhưng dù sao vẫn còn mới. Nếu tìm hiểu về văn hóa Á Đông một cách
có hệ thống hơn và chịu khó học hỏi, điều đó theo tôi sẽ đóng góp rất
tốt cho sự sáng tạo thơ ca VN.”
Ngu Yên: Tôi
rất tiếc là chưa được gặp nhà thơ Chân Phương một lần mặc dù đã biết
anh qua chữ nghĩa rất lâu. Tôi quí mến lòng yêu văn chương và khả năng
viết lách của anh, nhất là trong giai đoạn u ám của văn chương Việt hiện
nay. Tôi chia xẻ sự lo lắng của anh khi thấy những người sáng tác trẻ
đang lóa mắt trước một khối văn học, kiến thức văn chương khổng lồ của
tây phương.
Gặp Ngu Yên, tôi thấy rất rõ là anh ưa văn hóa Á
châu. Ngay cả khi pha cocktails, thay vì pha các thứ margarita, pina
colada, sex on the beach… anh tự sáng chế ra cocktails Đông Phương. Chắc
anh đồng điệu với Chân Phương? Hãy nói tôi nghe về hồn thơ Á, về nỗi
băn khoăn phương Đông trong anh…
Ngu Yên: Tôi
rất tiếc là chưa được gặp nhà thơ Chân Phương một lần mặc dù đã biết
anh qua chữ nghĩa rất lâu. Tôi quí mến lòng yêu văn chương và khả năng
viết lách của anh, nhất là trong giai đoạn u ám của văn chương Việt hiện
nay. Tôi chia xẻ sự lo lắng của anh khi thấy những người sáng tác trẻ
đang lóa mắt trước một khối văn học, kiến thức văn chương khổng lồ của
tây phương.
Tôi rất đồng ý với anh về: người làm thơ cần phải
quan tâm đến bản sắc Việt, văn hóa Việt. Người làm văn chương lại càng
phải quan tâm hơn về văn chương và văn học Việt.
Nhưng tôi không thấy việc học hỏi những xu hướng
văn chương thế giới lại làm lãng quên bản sắc của người mình. Tôi nghĩ
rằng, càng thu thập nhiều kiến thức, không phân biệt Đông hoặc Tây, biến
kiến thức thành kinh nghiệm thực hành, tiến trình này sẽ làm cho bản
sắc Việt trong mỗi người sáng tác thêm màu sắc và phong phú.
Văn hóa Đông và Tây đều có ưu và khuyết điểm,
nhưng dường như có rất nhiều chỗ bổ túc cho nhau. Nên tìm đến cả hai
nhưng quan trọng hơn không phải chỉ học hỏi mà thực hành để biến học hỏi
chung trở thành bản lãnh riêng tư.
Phân tích riêng về thơ, bản sắc Việt của thi sĩ
Việt sẽ đến từ cá tính Việt dàn trải qua ngôn ngữ Việt. Bản sắc Việt
trong mỗi người Việt lớn lên từ quê hương Việt sẽ không bao giờ mất, cho
dù về sau có lưu lạc, lưu vong ở những quê quán khác. Nó có thể đặc hay
loãng, sâu hay cạn nhưng sẽ tồn tại cho đến hơi thở cuối cùng dù người
ấy muốn hay không. Người Việt viết tiếng Việt, đương nhiên bản sắc Việt
sẽ thể hiện bằng ý thức hoặc vô thức. Vấn đề là nhiều hay ít, cố ý hay
vô tình. Người làm văn chương là người cố ý đào sâu và sử dụng văn hóa
Việt và bản sắc dân tộc.
Đi sâu vào thơ, để thử tìm bản sắc Việt xuất hiện
ở đâu? Có quan hệ gì với ý tứ và tâm tình? Nói về thơ, tứ thơ là thân
xác, tư tưởng là tri tuệ, cảm xúc là hơi thở, cách diễn đạt là cá tính.
Bài thơ sống là nhờ hơi thở cảm xúc, có sáng tạo hay không là do tứ thơ,
có tài hoa hay không là do cách diễn đạt, có trọng lượng hay không là
do tư tưởng. Sức nặng làm thơ tồn tại, cảm xúc làm thơ sống lâu, tài hoa
làm thơ bay bổng. Sáng tạo, suy tư, cảm nhận, tài năng đều là thành
viên trong văn hóa của một người.
Bản sắc Việt, văn hóa Việt, là một thứ DNA, âm
thầm lưu truyền trong máu và hồn. Từ lúc cha sinh mẹ đẻ và lớn mạnh theo
tuổi tác. Nó thể hiện trong dân tộc tính, thể hiện trong bản tính của
mỗi người. Nó ở trong sinh lực sống: suy nghĩ, cảm nhận, sáng tạo, quyết
định… và ngay trong hành động cụ thể hàng ngày. Như vậy, bản sắc Việt
xuất hiện từ cá tính đi vào chữ nghĩa thơ. Còn kiến thức, tức là phần
học hỏi, thu nhập không làm hại bản sắc. Khi tiêu hóa kiến thức thành
kinh nghiệm, tức là bồi bổ bản sắc Việt trong máu huyết riêng mình. Nhìn
chung, phải chăng bản sắc Việt giàu mạnh là nhờ đã thu thập các loại
văn hóa khác qua nhiều thời đại như văn hóa Mường cổ, văn hóa Chiêm
Thành, văn hóa Trung Hoa, văn hóa Ấn Độ, văn hóa Pháp và văn hóa Hoa
Kỳ…?
Người Việt làm thơ có thể lấy chất liệu khắp nơi
trong đời sống; có thể cảm xúc trong những hoàn cảnh mang tâm sự bất cứ ở
đâu, bất cứ lúc nào; có thể trình bày một tư tưởng thao thức cho dù tư
tưởng ấy đến từ phương tây hoặc phương đông; nhưng khi thể hiện sự độc
đáo của cá tính thì nhất định phải phát xuất và sử dụng văn hóa và bản
sắc Việt. Vì sao?
Nơi đó là cội rễ, là kho tàng chứa đựng những bí
mật của sức sống, của kinh nghiệm, của năng lực tạo thành dân tộc. Cá
tính của mỗi người Việt là một phần của cá tính dân tộc Việt. Cá tính
của dân tộc Việt khiến cho thơ Việt khác với thơ của các dân tộc khác.
Cá tính của mỗi thi sĩ Việt khiến thơ của họ có chỗ đứng khác với các
thi sĩ ngoại quốc. Vấn đề còn lại là liệu chúng ta có tự cường để đứng,
đội trời đạp đất, như họ hay không?
Chắc chắn là có. Mai sau sẽ có. Nếu chúng ta rèn
luyện học thuật, trầm tư về đời sống, thao thức với thẩm mỹ, trả tự do
cho tài hoa, viết trên lòng tự trọng, tôi tin, có lúc sẽ xuất hiện Họ Từ tên Hải vốn người Việt Đông.
Nhân cơ hội nói về sự học hỏi kiến thức Đông và
Tây, anh cho phép tôi nói thêm về sự suy tư này. Tư tưởng Đông Phương
thường hay khai thác về mặt “Đắc đạo”, “Vô vi”, “Xuất thế”, “Viên mãn”, …
thay vì đào sâu vào khía cạnh tuần hoàn của vũ trụ (Ấn Độ) hoặc yếu
tính Biến mà Không Đổi của Dịch (Trung Hoa) hoặc Khả Năng Trực Giác Nhập
Thế (Thiền) hoặc Lòng Bình An Tại Thế (Lão Tử, Trang Tử)… đa số lại hân
hoan đón nhận ảo thuật của Hư Vô và tiêm nhiễm tinh thần tiêu cực xem
thường cuộc sống. Chúng ta không thể quên, không thể trốn, không thể từ
chối cuộc sống hàng ngày với những bi kịch và hệ lụy bất diệt của nó.
Chẳng phải Trang Tử mơ thấy bướm, chẳng phải bướm mơ Trang Tử, chỉ có
hết ngủ mơ rồi thức dậy, hết thức rồi lại ngủ mơ, và mỗi người đều phải
trách nhiệm lúc thức kể cả lúc mộng du.
Khuyết điểm lớn của tư tưởng Tây Phương là lòng
tự tin quá độ đưa đến luận lý mâu thuẫn và những kết luận đúng sai,
thiện ác, xấu đẹp, thay đổi liên miên. Ưu điểm của họ là tinh thần tích
cực đối đầu với cuộc sống và thực hành để sửa sai những lý thuyết.
Lãnh vực văn chương và thi ca cũng không ngoại
lệ. Sự học hỏi kiến thức Đông và Tây đều quan trọng và cần thiết cho
sáng tác. Không chỉ học hỏi mà nên tận lực thực hành, làm hết sức có
thể. Điều học được từ thực hành lớn hơn kiến thức của bất cứ cao nhân
nào vì nó là của mình.
Xin anh và quí vị độc giả đừng nghĩ rằng Ngu Yên
đang bày tỏ kiến thức. Không, tôi chỉ xin thành thật nói hết những gì
suy nghĩ, dù biết có đúng có sai. Không nói lần này, e sẽ không còn cơ
hội chia xẻ với những người sáng tác trong tương lai.
Trần Vũ: Anh có đồng ý với những đúc kết của Chân Phương trong tiểu luận Thơ Việt Đi Về Đâu (*),
đăng trên Hợp Lưu cách đây đã lâu, nhưng còn nguyên tính thời sự? Thơ
phải làm “Người Chứng” như Chân Phương yêu cầu? Hiện trạng thơ Việt lúc
này ra sao?
Ngu Yên: Nhà thơ Chân Phương viết tiểu
luận này từ mùa hè năm 2004, đã hơn mười năm rồi, mười năm dâu bể, chắc
hẳn đã nhiều đổi thay. Tính thời sự vẫn còn vì vẫn còn chế độ Cộng sản
và còn phản kháng trong văn thơ. Chỗ khác biệt là người Việt trong và
ngoài nước, càng ngày càng ít lưu tâm về thơ nói chung, thơ phản kháng
nói riêng.
Trong thi ca, người ta nói, một thi sĩ chân chính
sẽ đại diện cho tiếng nói của thời đại; một thi sĩ tài hoa sẽ dẫn đường
cho thẩm mỹ tương lai. Điều này nói về vị nhân sinh và vị thẩm mỹ. Đề
tài tranh luận đã cũ nhưng vẫn tồn tại vì mỗi thời đại, mỗi thi sĩ sẽ
coi trọng hoặc nhân sinh hơn thẩm mỹ hoặc thẩm mỹ hơn nhân sinh. Cá tính
của thời đại và cá tính của thi sĩ dẫn đưa sự chọn lựa.
Cứ thử tưởng tượng, nếu một dòng thi ca chỉ toàn
là thơ trọng thẩm mỹ, thì dòng thi ca này chỉ đứng trên một chân. Ngược
lại, toàn là thơ đấu tranh, phảng kháng, ưu tư chống đối, thì dòng thơ
này hụt hẫng. Cả hai đều cần thiết. Thơ cần thẩm mỹ nhưng cũng cần tư
duy, thao thức và tâm sự của con người. Làm thơ là vị thẩm mỹ cho vị
nhân sinh. Nếu không, làm thơ cho ai? Còn nếu thơ dở, có làm cũng vô
ích.
Một thi sĩ làm nhân chứng lịch sử phải để lại
những bài thơ có giá trị và gắn bó với sinh động lịch sử. Nếu những bài
thơ không đủ sức tồn tại thì chứng cớ tìm nơi đâu. Thơ có giá trị, nôm
na gọi là thơ hay mới có thể làm bằng chứng. Một thi sĩ chân chính và
tài hoa thể hiện được giá trị thẩm mỹ và đại diện cho tiếng nói của thời
đại mà họ đang sống.
Vậy thì tiếng nói thời đại của chúng ta, những người Việt làm thơ, là gì?
Thơ không phải là tiếng nói xã giao hoặc thuyết
phục hoặc hô hào. Thơ là tiếng nói của bức xúc. Có điều gì trăn trở,
thao thức rồi sinh ra hối thúc, lúc đó thơ mới nói. Tôi không có cơ hội
để đọc hết những bài thơ đấu tranh trong nước, chỉ theo dõi được một
phần ở hải ngoại, thấy số lượng thơ phản kháng không nhiều, thơ phản
kháng có giá trị lại càng hiếm. Vào lúc này, năm 2015, có lẽ việc nhân
chứng chưa đủ chỉ tiêu chứng cớ.
Thơ hải ngoại đi về đâu? (Tôi không muốn dùng chữ Thơ Việt vì không muốn bao gồm thơ trong nước vì không đọc được nhiều.)
- Chưa đi đâu cả. Sau khi kéo dài thơ trước 75
sang nhiều nơi trên thế giới, thơ hải ngoại loay hoay, quay qua quay
lại. Một vài con én, không làm nổi mùa xuân. Nơi đây, tôi cũng xin ghi
nhận và cảm kích những nhà thơ đơn độc mang những điều hay nét đẹp đến
cho thơ hải ngoại mặc dù chưa được sự hưởng ứng và chưa được đa số biết
đến.
Thơ hải ngoại càng lúc càng đi vào đời sống hàng
ngày. Nơi giăng mắc đầy trăn trở, thao thức liên quan đến cuộc sống đầy
áp lực và những hệ lụy của áp lực này; nơi va chạm, mở mắt với nghệ
thuật toàn cầu và những ngượng ngùng, mặc cảm của thiếu thốn kiến thức,
kinh nghiệm và học thuật. Lạ lùng, chúng ta không thấy được những bức
xúc, những điều cần nói trong đa số thơ xuất hiện, chỉ thấy những điều
muốn nói, những điều đùa chơi, những điều cố thuyết phục cho tài năng
văn vẻ và vị trí thi nhân. Chính cá nhân tôi, đôi lúc tự hỏi mình, bốn
mươi năm, dài hơn nửa đời người, không làm được thơ hay thì chờ đến lúc
nào?
Trần Vũ: Anh có thể xét nghiệm máu Thơ Hải ngoại một cách cụ thể và chi tiết hơn không?
Ngu Yên: Nhận xét chung, tôi thấy thơ hải ngoại:
1- Về nghệ thuật diễn đạt, đa số thơ thiếu nhiều
lớp bề dày. Có thể nói là thơ hai chiều. Ít có chiều thứ ba, thứ tư. Tâm
tư, ý tưởng có gì mang ra, trải hết trên mặt chữ. Thơ ở ngoài chữ quan
trọng hơn thơ ở trong chữ. Thơ không phải chỉ để nói về ý nghĩa của chữ.
Thơ có ưu tính cao hơn, gợi lên những điều âm thầm, những điều im lặng
giữa các chữ. Đó là chiều thứ ba. Nhưng cao quí nhất là lúc xuất thần.
Những điều xuất hiện trong lúc này chưa chắc tác giả đã hiểu. Đó là lúc
thơ đạt được tinh hoa của hồn thơ. Gọi hiện tượng này là chiều thứ tư vì
thơ xuất thần vượt ra không gian và thời gian.
2- Về bề mặt, đa số thơ lỏng lẻo, nghèo nàn. Một
câu thơ, một đoạn thơ thường trống trải ý tứ. Thiếu mật độ “chật” của
hình ảnh và ý thơ. Sử dụng nhiều tỉnh từ và bổ túc từ không cần thiết.
Sự liên tục, san sát của hình ảnh, ý và tứ thơ trong từng câu, từng
đoạn, làm cho thơ tràn đầy sinh lực, cho dù là sinh lực về sự chết.
3- Về nội dung, đa số thơ bị nhẹ ký. Thế giới
sinh hoạt trong bài thơ khá đơn giản, phù hợp với tâm tình và tư duy của
thế hệ trước. Đời sống hôm nay, phức tạp và sâu sắc, cần phải có một
thế giới quan cùng tầng số hoặc phát sóng xa hơn vào thế hệ sau. Thơ hải
ngoại cần có trọng lượng.
4- Người Việt làm thơ và đọc thơ, trọng cảm tình
hơn ý tưởng. Cảm tình có thể gây nên xúc động. Hết xúc động là hết.
Trong khi ý tưởng hay ở lại trong tâm tư. Có những ý tưởng ở lại suốt
một đời người hoặc thay đổi cả đời người đọc.
Ngoại trừ một vài nhà thơ xuất sắc và lẻ loi, thơ
hải ngoại của chúng tôi trong thập niên 2005-2015, có lượng nhưng không
đủ phẩm. Sự bừa bãi trong sáng tác xuất hiện đầy trên những mạng lưới
văn chương. Nơi mai sau, có người tìm đến để tra hỏi dòng thi ca hải
ngoại. Đừng đổ lỗi cho ai. Cứ tự hỏi mình khi gửi thơ đến chủ bút, đã
thực sự viết bài thơ hết sức tinh hoa chưa?
Trình bày như vậy không có ý chê bai, phê phán
điều gì; ngoại trừ nói những nhận xét thành thật và hơn hết là cảm thán.
Thế hệ chúng tôi, tàn dư của chiến tranh, dày vò bởi kinh tế, tiêm
nhiễm nhiều thói xấu văn chương và không đủ thời giờ cho học thuật,
không có thời giờ tu bổ khả năng và không còn thời giờ để thực hiện mơ
ước.
Những nhà thơ trẻ hơn thế hệ của tôi, nhìn đầy
hứa hẹn. Họ có học thuật, được đào tạo trong một hệ thống giáo dục đầy
lòng tự tin và được cổ động óc sáng tạo từ ngay trong lớp học. Họ có mọi
cơ hội tiếp xúc với thi ca và nghệ thuật thế giới. Quan trọng nhất là
họ có thời gian để thơ được chín mùi. Dù họ viết tiếng Mỹ, tiếng Pháp,
tiếng Đức… hay tiếng Việt, họ vẫn là thi sĩ Việt Nam. Tôi không có ý
kiến gì nhiều về thi ca trong nước vì không có đủ tài liệu. Nhưng tôi
tin những nhà thơ trẻ trong và ngoài nước sẽ làm tốt hơn. Họ có thời
gian và cơ hội để sửa sai, cải thiện và học hỏi hơn chúng tôi.
Anh Trần Vũ,
Thưa độc giả,
Cho tôi nói những điều có thể động chạm đến quí
vị và những bằng hữu thân thiết của tôi. Giữa sự bị ghét bỏ và việc nói
lên căn bệnh trầm kha của thơ Việt, tôi xin chọn được nói và xin lòng
lượng thứ.
Tôi nghĩ rằng thơ hải ngoại có ba vấn đề: Tinh thần thơ văn, xã hội thơ văn tương tế và bản tính sáng tác.
1- Tinh thần sáng tác và tinh thần thưởng ngoạn bị ô nhiễm bởi quan niệm Làm thơ và đọc thơ để giải trí.
Đa số người sáng tác xem làm thơ là trò chơi.
Tinh thần hư vô, trần gian cõi tạm, rủ sạch bụi trần, khiến cho thơ chỉ
là nơi gửi gấm tâm tình, vui buồn kiếp sống. Sau đó, phủi tay vào chợ.
Chẳng phải cổ nhân ta nói, văn chương rẻ như bèo? Chẳng phải hàng ngày
nhan nhản những người làm thơ tuyên bố, thơ để vui chơi? Cá nhân tôi
cũng đã nhiều lần nói như vậy.
Nếu người sáng tác không xem thơ là trọng, làm
sao đòi hỏi người đọc coi trọng thơ? Nếu người sáng tác chỉ muốn người
khác công nhận mình là thi sĩ, hoặc thi sĩ lớn, thì văn thơ dùng để
thuyết phục, thay vì khám phá và làm sáng lạn hơn? Nếu người sáng tác
được khen thưởng đôi điều, vài bài thơ, đã thỏa mãn và ngông nghênh, họ
sẽ dừng lại ở mức độ yêu cầu đó. E rằng, càng ngày càng thụt lùi vì thế
giới thi ca đang tiến tới. Nếu người sáng tác không lo chuyện sáng tác,
lại dành thời giờ lướt mạng, phản hồi, phản kích, cãi cọ không theo tinh
thần thượng võ và tinh thần trong sáng của văn chương, thì lấy ai đóng
góp những điều hay, vẻ đẹp cho dòng văn học hải ngoại?
Về chủ bút, chủ mạng văn chương, chủ báo văn học,
dù là cơ sở tư nhân: muốn làm gì tùy ý. Nhưng khi đã vào quỹ đạo của
văn chương chung, liên quan đến văn học dân tộc, nhất định phải có trách
nhiệm và tuân thủ những điều bất thành văn.
Nếu chủ bút, chủ mạng, chủ báo không tự mình rèn
luyện một bản lãnh, không có phương pháp “khoa học” để đo lường giá trị
văn chương, chỉ dựa lên cảm tính, thấy hay là hay, thấy dở là dở, thì
việc đưa người sáng tác lên mạng, lên báo, cũng cần suy nghĩ lại. Dĩ
nhiên không thể đòi hỏi lúc nào cũng có những tác phẩm nặng ký hoặc giá
trị vì sáng tác hàng ngày chưa chắc đã có. Tuy vậy, việc chọn lựa “cho
vừa lòng nhau” sẽ đưa ra những người viết nổi tên tuổi đình đám mà không
thực lực. Không lẽ văn chương cũng rơi vào phạm vi “Nhất thân nhì thế
tam quyền tứ chế”?
Nếu người sáng tác và chủ bút, chủ báo, chủ mạng như vậy thì đa số người đọc sẽ cảm nhận văn chương hải ngoại là như vậy.
Tôi nghĩ vui chơi với văn thơ là thái độ trong
đời sống. Mỗi người có quyền chọn chơi hay không. Nhưng văn thơ, tự
nguồn gốc, bản tính và mục tiêu cùng hiệu quả thì không liên quan gì đến
thái độ vui chơi.
Phải chăng chúng ta đã từng nghe câu nói, nghề
chơi cũng lắm công phu? Nếu chỉ dừng lại ở quan niệm vui chơi với văn
thơ thì câu hỏi còn lại là chơi văn thơ để lấy vui cho bản thân và giúp
vui cho người khác, nhưng nếu vừa vui chơi vừa làm cho văn thơ cao hơn,
sâu hơn, sáng hơn, tại sao không làm?
2- Tệ đoan nhất của văn thơ hải ngoại là xã hội văn chương tương tế.
- Dùng sự quen biết để ảnh hưởng việc đăng bài
lên báo hoặc lên mạng cho cá nhân, cho người quen và ngược lại, đả phá
những tác phẩm của người không ưa thích.
- Tiến thêm bước nữa là bè phái. Xưa nay, mã tầm
mã, ngưu tầm ngưu là việc bình thường. Nhưng giữa một tập hợp sinh hoạt
văn chương để hỗ trợ nhau sinh khí khác với đảng phái có gièm pha, thủ
đoạn và lòng đố kỵ.
- Khen thưởng vì quen biết hoặc vì vị nể. Nếu
khen một tác phẩm mà không vì giá trị của nó thì việc giao tế còn lại
chỉ có hại cho văn chương. Những người lên “sân khấu” trong các buổi ra
mắt sách, có bao nhiêu người nói đúng với lòng tự trọng? Những bài viết
giới thiệu sách, có bao nhiêu bài thật sự nói lên giá trị văn chương của
tác phẩm hoặc tác giả? Những bài hùn nhau bênh vực một vấn đề, một cuộc
tranh luận, có bao nhiêu bài thật sự viết vì quan điểm vô tư? Khen và
chê không phải vì giá trị của tác phẩm hoặc sự nghiệp của tác giả là
việc làm nếu không tự xấu hổ, chắc chắn sẽ có người khác xấu hổ giùm.
Hướng dẫn lầm khiến người nghe, người đọc lầm theo, cũng là sự tội
nghiệp cho văn chương.
Theo ý riêng, tôi nghĩ, nếu thấy một bài viết có
chỗ sai lầm, bài dịch không đúng, không chuẩn; đâu cần phải mạt sát hoặc
“đánh đập” khiến chữ nghĩa trở thành khí giới tàn tệ. Chỉ cần viết một
bài trình bày quan điểm khác biệt của mình hoặc dịch lại bài khác rồi
đưa ra công chúng để độc giả tăng thêm hiểu biết, có thêm tầm nhìn rộng
rãi. Để độc giả, văn học vả thời gian kết luận đúng sai vì không chắc sự
khác biệt của mình đã đúng. Nhưng chắc chắn người đọc và người viết
“sai” kia sẽ cảm kích và quí mến tinh thần yêu văn chương.
3- Những tính không tốt cho sáng tác là những bản tính dân tộc (đa số) áp dụng vào văn thơ.
- Cẩu thả: Làm thơ quá nhiều. Mới có chút ý hay
hay là viết xuống thành thơ rồi hối hả gửi đăng. Không cho ý tưởng phát
triển theo thời gian và không chịu đào sâu bằng suy nghĩ. Quan trọng
nhất là không cho mình cơ hội viết một bài thơ hay hơn bài vừa viết
xong. Tôi được người bạn cho một chậu hoa rất đẹp nhưng chỉ mới có nụ.
Chưng trong phòng khách. Một hôm có bạn ở xa đến chơi. Muốn khoe hoa mà
hoa chưa nở, biết làm sao! Sáng tạo? Tôi dùng dao lam tỉ mỉ, cẩn trọng
rạch theo mép của nụ hoa. Mở cửa cho hoa mau chào đời. Hai ngày sau, tất
cả nụ đều héo và rụng. Sáng tạo? Không, sáng kiến bậy.
- Tham danh: Làm thơ để chứng tỏ mình là thi sĩ hơn là làm thơ để giải tỏa tâm tư qua văn chương và phát triển văn học. Làm
thơ cho người đọc hơn là thơ cho mình. Nói một cách khác, cho người
khác cơ hội biết mình mà không cho mình cơ hội tự biết. Biết mình không
phải là chuyện dễ vì biết lầm về mình dễ hơn. Biết bao nhiêu câu chuyện
Thiền, câu chuyện tôn giáo, câu chuyện triết học, câu chuyện nhân gian
hướng dẫn, dạy dỗ con người tự tìm biết mình, vậy mà có mấy ai! Danh thi
sĩ là danh hời hợt. Ai cũng có thể làm thơ. Ở hải ngoại dư tiền in
sách. Chốn giao tế dễ dàng lên mạng. Từ đó trở thành nhà thơ.
- Lười biếng: Có giờ ăn nhậu, có giờ đình đám, có
giờ lên Facebook, mạng lưới nhưng không có giờ cho học thuật. Không
phải vì khả năng sinh ngữ, không phải vì áp lực đời sống, vì lười và tự
thỏa mãn quá sớm. Người xưa muốn học, đốt lá cầm que vạch xuống đất mà
học.
Lười biếng khiến cho việc gì cũng làm đại khái,
không hết sức hết lòng. Làm thơ đại khái. Thơ thường bị dẫm chân tại
chỗ, lặp đi lặp lại. Tình trạng này thường đính kèm câu chống chế, làm
cho vui cần gì phải phức tạp, rắc rối.
Tự thỏa mãn đồng nghĩa với bỏ cuộc tìm kiếm ánh
sáng, vẻ đẹp của thi ca. Tự thỏa mãn thường sinh ra tính tự tôn khiến
nhà thơ trở thành quái dị.
Thiếu học thuật, thiếu kiến thức, thiếu kinh
nghiệm thực hành thường đưa đến kết quả ngây ngô và hợm mình. Mùa hè năm
1975, tôi đến Hoa Kỳ, nhà bảo trợ cho tôi chiếc quần nỉ thật đẹp nhưng
rất lớn. Tôi đã mày mò tự học may rồi cắt cho mình một chiếc quần từ hai
cái ống nỉ khổng lồ. Sau đó, tôi diện đi chơi với nhóm người bảo trợ.
Ai cũng nhìn. Tôi cho rằng quần quá đẹp. Về sau mới hiểu, không ai mặc
quần nỉ dày giữa mùa hè nắng thiêu đốt.
- Đố kỵ: Đố kỵ là bản tính chung của nhân loại.
Người việt cũng không ngoại lệ. Nhà thơ nhà văn lại càng thấy rõ hơn.
Thấy rõ hơn vì cõi văn chương là cõi sáng, những bóng đen sẽ càng đậm
màu. Sự đố kỵ sẽ mang lại tai hại là hùa nhau làm tối văn chương hải
ngoại. Lúc nhỏ, theo mẹ ra chợ, tôi thích xem bầy cua nằm trong thúng
chờ người mua. Hai càng bị trói bằng dây lá nhưng chúng rất hăng say cố
trèo ra khỏi thúng. Con này mới trèo lên đã bị con kia níu xuống. Có con
lên gần miệng thúng, lập tức hai ba con khác kéo lại. Chúng loay hoay
suốt buổi ngày. Ngoài trừ những con bị mua về làm thịt, những con còn
lại sứt càng, gãy chân. Chúng bị hạ giá rất thấp lúc chợ tàn.
Trong mỗi người cầm bút đều có lòng đố kỵ, không ai thoát khỏi. Việc còn lại chỉ là biết nó, biết ta, biết tự soi gương.
Trần Vũ: Khi nãy, anh vừa phát biểu “bản
sắc Việt của thi sĩ Việt sẽ đến từ cá tính Việt…” Và anh nhấn mạnh: “Bản
sắc Việt, văn hóa Việt, là một thứ DNA, âm thầm lưu truyền trong máu và
hồn. [...] thể hiện trong dân tộc tính, thể hiện trong bản tính của mỗi
người. [...] bản sắc Việt xuất hiện từ cá tính đi vào chữ nghĩa thơ.”
Nhưng ngay lập tức anh phê phán: “không tốt cho
sáng tác là những bản tính dân tộc áp dụng vào văn thơ.” Có mâu thuẫn
không? Làm sao có thể nói tôi mang bản sắc Việt loại trừ những cá tính
xấu? Làm sao thay đổi khi là DNA? Hay phải hiểu Sáng tác là Select, một
hành động Sélectionner chữ nghĩa cùng phẩm chất, cho tác phẩm cũng như
cho chính bản thân mình?
Ngu Yên: Lẽ tự nhiên trong hay có dở,
trong dở có hay; trong tốt có xấu, trong xấu có tốt. Bản tính dân tộc là
một phần của bản sắc dân tộc, mang ưu điểm và khuyết điểm, không thể
tách rời, đừng nói chi đến tiêu diệt. Một trong những mục tiêu của giáo
dục, tôn giáo, pháp luật, tu thân là làm giảm khuyết điểm và phát triển
ưu điểm. Khi ánh sánh tới thì bóng tối sẽ rút lui, cho dù bóng tối không
bao giờ biến mất. Sự chiến đấu giữa sáng và tối đằng đẳng, tùy thời,
bất phân thắng bại. Nhưng thắng bại trong mỗi người, có thể chứng minh.
Một người làm thơ muốn sáng tác có giá trị, phải ý
thức việc mình muốn làm. Một phần ý thức đó là đối đầu với những tính
xấu làm cho bản thân và thơ mất giá trị. Tôi muốn mượn vài dòng của thi
sĩ Nobel 1966, bà Wislawa Szynborska, để giới thiệu ý thức sáng tác: “rằng
thơ là một công việc đòi hỏi phải nghiên cứu chuyên ngành, kiểm soát
thường xuyên, các bài viết lý thuyết, các thư mục và các chú thích, rồi
sau cùng là bằng cấp tốt nghiệp. Đến đây, vẫn chưa đủ để viết ra những
bài thơ tinh tế nhất để trở thành thi sĩ…” (Trích diễn văn nhận giải Nobel “Thi Sĩ và Thế Giới”)
Cá tính Việt không thể tiêu trừ nhưng có thể làm
cho tốt hơn. Những tính xấu của dân tộc trong mỗi người không thể xóa bỏ
nhưng có thể giảm thiểu. Và câu hỏi của anh đã trả lời rất hay: Sáng tác là Select, một hành động Sélectionner chữ nghĩa cùng phẩm chất, cho tác phẩm cũng như cho chính bản thân mình.
Hết phần 6
Bản cắt ngắn in trong tuần san Trẻ Dallas tháng 6 và 7-2015
Bản nguyên trên Văn Việt
Trần Vũ thực hiện qua điện thư tháng 5 và 6-2015
====================================
(*) tiểu luận Chân Phương “Thơ Việt Đi Về Đâu”
(**) Vùng đất đó bao giờ có sao chổi?, tựa thơ Ngu Yên