Nguyễn Ngọc Giao

Nhà xuất bản Rivages, Paris, 2022, 294 trang.

Tựa đề cuốn sách không thể nào dịch: arbres là cây cối, nhưng taille có hai nghĩa: tầm cỡ (chiều cao) và sự cắt tỉa (cho cây lớn lên). Cây cối ở đây hiểu theo nghĩa bóng, ám chỉ những cô cậu học sinh những năm cuối trung học ở trường Paul Eluard, thành phố Saint-Denis tỉnh 93, ngoại ô bắc Paris. Chỉ nói như vậy, đối với ai ở Pháp hay theo dõi tình hình nước Pháp, cũng biết đó là những loài “cây” khó trồng, mọc hoang dại trong cánh rừng ngoại ô bình dân phía bắc và đông bắc thủ đô Pháp, nơi tỷ lệ người nhập cư từ châu Phi, Bắc Phi và các nước thuộc địa cũ của Đại Pháp cao nhất, cũng như tỷ số người thất nghiệp, nhất là tỷ số thanh niên thất nghiệp cao nhất Pháp. Dạy học ở tỉnh Seine - Saint-Denis (mã số 93) là sự bất hạnh, hay liều lĩnh nhất của giáo chức.

Đó là sự chọn lựa của chàng trai Fabien Trương khi vừa tốt nghiệp Ecole Normale Supérieure phố Ulm. Trong năm năm trời, anh đã dạy ở Paul Eluard và những trường trung học thuộc tỉnh “93”. Không biết nhà giáo trẻ đã “cắt tỉa” ra sao, nhưng như một nhà khoa học quan sát, nghiên cứu, anh đã mang lại những công trình xã hội học gây tiếng vang lớn về “giới trẻ bên lề”, kể cả những thanh niên Hồi giáo cực đoan (islamistes):

- Des capuches et des hommes, Buchet-Chastel, 2013

- Jeunesses françaises, La Découverte 2015, La Découverte Poche 2022.

- Loyautés radicales, La Découverte 2017.

Fabien Trương trả lời phỏng vấn trên đài TV5.

Sau năm năm “gõ đầu trẻ”, và say mê chơi nhạc, sáng tác nhạc rock, Fabien Trương dành toàn bộ nghiệp vụ cho nghiên cứu và giảng dạy xã hội học tại Trường đại học Paris 8 (tất nhiên vẫn ở tỉnh 93).

La taille des arbres thuộc thể loại bút ký, tác phẩm văn học đầu tiên của Fabien Trương.

Đó là những trang bút ký ghi lại hai chuyến đi “ngoại khóa” của 20 học sinh Paul Eluard (trở thành một tập thể mang danh từ chung pauleluard) đi thăm Tân Đảo (Nouvelle Calédonie, “lãnh thổ hải ngoại" Pháp, đang trong quá trình trưng cầu dân ý để quyết định độc lập hay tự trị, đồng thời là cái mỏ nickel lớn nhất thế giới mà Bắc Kinh đang tìm cách chiếm lĩnh) và Việt Nam (“Đông Pháp” một thời). Chuyến đi do “Pierrot”, một giáo sư sử học tổ chức, rủ Fabien đi cùng, tuy anh không còn dạy ở đây.

Hai chuyến đi nửa vòng trái đất, tổng cộng khoảng một tháng, quá ngắn cho một khảo sát xã hội học, nhưng đầy ắp cảm giác và cảm xúc, trái nghịch nhau, cộng hưởng với nhau, thúc đẩy tác giả dùng hình thức văn học để thể hiện những trải nghiệm tập thể và cá nhân.

Độc đáo là vị thế “hai mặt” của mỗi học sinh, và của cả quan sát viên là tác giả. Lấy một thí dụ cụ thể: ngay tại sân bay Charles de Gaulle, Fabien nghe một cặp vợ chồng du khách nói với nhau về hai cậu học sinh: “Chúng nó là người Ả Rập”. Máy bay hạ cánh xuống Nouméa, hai cậu “Ả Rập” đó, cũng như các bạn đồng hành, được tiếp đón, ở trụ sở chính quyền, cũng như làng xóm của những bộ tộc, như “phái đoàn học sinh Pháp”, từ “chính quốc” đến thăm. Và đối diện với người dân Tân Đảo, người Kanak bản địa, cũng như người Caldoche (gốc da trắng), nếu phải chọn, thì tất nhiên hầu hết đều nhận mình là “Kanak” hơn. Ở Việt Nam, giữa mùa bóng đá quốc tế, tác giả, với bộ mặt “tây” và mái tóc dài, được đồng nhất hóa với cầu thủ đội tuyển quốc gia Pháp và gọi là Em-ma-nu-en-pơ-tí. Cửa máy bay mở ra trên phi đạo Tân Sơn Nhất, cái nóng cái ẩm ập vào, chàng trai da đen sinh đẻ ở Saint-Denis, vĩ tuyến 49, mồ hôi ròng ròng ròng, lui bước, còn Fabien Trương, sinh trưởng ở vùng quê Beauce, lại như cảm thấy mình “ở nhà” trên đất nước mà anh đặt chân tới lần đầu, đất nước đối với anh, chỉ là “á quốc” (demi-pays) – Việt Nam cho đến lúc đó, chỉ là những âm thanh tiếng Việt (mà anh không nói), là mùi vị các món ăn của bà nội.

Ở Tân Đảo cũng như ở Việt Nam, “phái đoàn” pauleluard trực diện với chủ nghĩa thực dân, chiến tranh đế quốc, còn tồn tại trong quan hệ xã hội ở đảo, còn đập vào mắt ở Việt Nam, không chỉ ở địa đạo Củ Chi, chuồng cọp Côn Đảo, mà trong những em bé dị tật, thế hệ 2 hay 3 của Chất Da Cam Dioxine. Riêng với Fabien, chuyến đi Việt Nam còn là cuộc kiếm tìm nguồn gốc. Ông nội mà anh chỉ còn chút kỷ niệm thơ ấu, là Trương Văn Chình, tác giả một công trình giá trị về ngữ pháp tiếng Việt (1), đồng thời cũng là người đã tham gia các hội nghị Đà Lạt và Fontainebleau (1946). Một ngôi nhà đã biến đổi, một cuốn sách in từ năm 1951 (Hội nghị Fontainebleau, viết dưới bút hiệu Trình Quốc Quang) tìm mua ở một quầy sách cũ vỉa hè. Những hiện vật câm lặng (Fabien không đọc được tiếng Việt) nhưng sẽ là chìa khóa mở ra những cuộc đối thoại với người cha, sau bao nhiêu năm im lặng về quá khứ – đây cũng là câu chuyện “thường ngày ở huyện” đối với thế hệ 2 (xem, chẳng hạn, Le silence de mon père của Đoan Bùi, và có lẽ không chỉ những gia đình này).

Tôi xin không nói gì thêm về văn phong La taille des arbres, ngoài một câu: đây là một tác phẩm văn học độc đáo, với ngôn ngữ của tiếng Pháp hiện đại (điểm xuyết bằng một vài biệt ngữ của tuổi trẻ 93), thi thoảng có một vài trang điểm lại lịch sử (thí dụ như vụ hang Ouvéa và cái chết của lãnh tụ Djibaou) không phải để làm sách giáo khoa, mà để soi sáng bối cảnh cho những nhân vật hôm nay, khi “lịch sử cá nhân” hòa vào “lịch sử lớn”, những trang văn với tiết tấu của diễn ngôn cá nhân hay tập thể, một phong tục tuyệt vời của người Kanak.

Hai chuyến đi xa, tốn kém, cho hai chục học sinh không có phương tiện tài chính. Đó là kỳ công của “Pierrot”, giáo sư sử địa Paul Eluard, vận động các cấp chính quyền vùng, tỉnh và thành phố. Nhưng có lẽ đó là thời “trước”. Trước đại dịch Cô Vi, với những chuyến bay low cost. Bây giờ chắc chỉ có thể đi gần, một ngày đường xe ca. Chẳng lẽ – bao giờ? – đi Ukraine?

Nhưng xa hay gần, chúng ta chờ đợi những tác phẩm văn học khác của Fabien Trương.

16.3.2022

(1) Khảo luận về ngữ pháp Việt Nam (viết chung với Nguyễn Hiến Lê, Đại học Huế, 1963), Structure de la langue vietnamienne (Librairie orientaliste Paul Geuthner, Paris 1970). Người hướng dẫn của Fabien – một Việt kiều hồi hương – không biết tác giả, dạo trên Google không ra, nên đã vội khẳng định với tác giả là các tác phẩm của Trương Văn Chình không có trong các thư viện đại học. Nhờ hai người bạn ở Thành phố Hồ Chí Minh, chúng tôi đã tìm ra trong danh mục Thư viện Đại học Quốc gia TP. HCM, và tái bản 2014 của Nhà xuất bản Tổng hợp TP.HCM.

Nguồn: https://www.diendan.org/sang-tac/doc-la-taille-des-arbres-cua-fabien-truong