Đặng Thân

Đỗ Lai Thúy vừa ra sách mới, Bờ bên kia của viết (NXB Hội Nhà Văn, 2017), cả một cái tên của tuyệt đỉnh chữ. Nhà xuất bản có lời giới thiệu (hơi bị "công chức"):

[...] Chính lý thuyết đã cho Đỗ Lai Thuý nhìn mới đối tượng và, quan trọng hơn, cách tiếp cận đối tượng ấy. Phê bình văn học của ông, do vậy, dù ngắn hay dài đều là phê bình học thuật. Nghĩa là ông thiên về tìm kiếm những giá trị mới, những phương pháp mới, nhất là những thứ có thể tạo ra sự chuyển đổi hệ hình. Tuy say mê lý thuyết như vậy, nhưng, Đỗ Lai Thuý không ứng dụng đơn giản, mà chủ yếu là trải nghiệm lý thuyết qua những thực hành phê bình cụ thể. Tập tiểu luận Bờ bên kia của Viết, tuy là một tập hợp, nhưng là một tập hợp có ý đồ, có cấu trúc. Nó chẳng những bộc lộ ít nhiều viết-Đỗ-Lai-Thuý mà chúng tôi vừa trình bày một cách cô đọng ở trên, mà cả những gì đằng sau viết ấy, tức "bờ bên kia của viết" mong bạn đọc cùng ông "đáo bỉ ngạn".

Mấy dòng ấy chỉ có xác chữ mà chưa có hồn. Các "cách tiếp cận đối tượng" xưa nay đều chưa có cái nào "đáo bỉ ngạn |到彼岸" đâu nhé. Mọi thứ "học thuật", "trải nghiệm lý thuyết qua những thực hành phê bình cụ thể" cũng thế; "có ý đồ, có cấu trúc" càng xa "bỉ ngạn" (pāramitā | 波羅蜜 | ba la mật).

Còn Đỗ Lai Thúy nói gì? Ông tự giới thiệu:

Viết văn, viết văn hoá, viết người viết chung quy là viết bản thân. Nhưng không từ cái ngã còn nhiều rong rêu bám víu, mà là cái bản ngã - vô ngã. Viết, khi ấy đã sang bờ bên kia của viết.

Vậy, đến "bờ bên kia", là do viết được bằng cái "bản ngã - vô ngã"? Dẫu Đỗ Lai Thúy đã gắng nói lòng mình, nhưng e, là ông vẫn bị "lời" nó ám, cho nên lòng ông đã "vô", nhưng vẫn làm người đọc thấy "rong rêu" trong mắt, nên nhẽ vẫn chưa ai thật sự nhìn ra chính ông cho hết nhẽ. Tham khảo "bờ bên kia" trong mắt Tuệ Trung Thượng sỹ,[1] thì hiển hiện rõ ràng ("sạch sẽ"), như trong bài "Thị chúng" (Bảo mọi người):

示眾

世間宜妄不宜真，
真妄之心亦是塵。
要得一高超彼岸，
好參童子面前人。

Phiên âm:

Thế gian nghi vọng bất nghi chân,
Chân vọng chi tâm diệc thị trần.
Yếu đắc nhất cao siêu bỉ ngạn,
Hiếu tham đồng tử diện tiền nhân.

Dịch nghĩa:

Thế gian ưu dối không ưa thực,
Cái tâm thực hay dối cũng đều là bụi cả!
Nếu muốn vượt lên cao sang bờ bên kia,
Hãy hỏi đứa trẻ thơ ở ngay trước mặt.[2]

"Chân vọng chi tâm diệc thị trần", nên rằng, "bản ngã"/"vô ngã" thì dường như "cũng đều là bụi cả". Kìa, "hãy hỏi đứa trẻ thơ ở ngay trước mặt". "TRẺ THƠ", chính là cái thể chất chứa đầy trong Đỗ Lai Thúy, và cũng chính điều tôi muốn nói về ông, bút/chữ của ông.

Đến đây, thì tôi muốn nói ngòi bút của ông không khác con dao của gã đồ tể thực sự "đáo bỉ ngạn" trong Nam Hoa Kinh của Trang Tử. Chuyện về gã như vầy: Khi tên bếp của vua Văn Huệ mổ bò gã đưa lưỡi dao xoèn xoẹt, phát ra những thanh âm có tiết tấu của những khúc nhạc như trên thiên giới. Điều quan trọng, là đã 19 năm, đã mổ nhiều ngàn con bò, mà gã chưa hề phải mài dao bao giờ, lưỡi dao vẫn sắc như mới mài. Gã nói, hồi mới học nghề chỉ thấy bò là bò, rồi sau ba năm thì không thấy bò nữa, gã không còn phải dùng mắt hay mọi cảm quan, mà chỉ mổ bò bằng tinh thần. Vấn đề là gã đã biết hết cơ cấu con bò, nên chỉ lách lưỡi dao mỏng vào những chỗ kẽ "hư không" trong thân thể con vật mà không đụng tới kinh lạc, gân, bắp thịt, xương. Gã tâu với vua: "Mỗi khi gặp một khớp xương mà thần thấy khó khăn, thần nín thở, ngẫm kỹ, rồi chầm chậm đưa lưỡi dao thật nhẹ tay, khớp xương rời ra dễ dàng cứ như bùn rơi xuống đất. Rồi thần cầm dao, ngửng lên, nhìn bốn bên, khoan khoái, chùi dao, đút vào vỏ." Ngòi bút của Đỗ Lai Thúy, cũng tương tự. Ông có thể giải quyết mọi vấn đề rất gọn gàng, viết về mọi "người viết" một cách thoải mái nhất có thể mà cứ đâu ra đấy; đưa ra những kiến giải hay ho, sinh động, độc đáo, uyên áo, ngọt ngào... Hãy nghe Đặng Tiến, giảng viên ĐH Thái Nguyên, đưa ra nhận xét giản dị:

Dầu ai nói ngang hay nói chéo thì tôi vẫn thấy Đỗ Lai Thúy là một trong dăm bảy nhà phê bình văn chương, nghệ thuật, văn hóa... đáng ngưỡng mộ. Ông đọc nhiều, tham bác nhiều học thuyết và ứng dụng thành công.

Cứ thế, ngòi bút ấy đã viết nên [hơn] 11 cuốn sách (trong đó có những tuyệt phẩm như: Hồ Xuân Hương hoài niệm phồn thực, Chân trời có người bay, Bút pháp của ham muốn, Phê bình văn học con vật lưỡng thê ấy, Thơ như là mỹ học của cái khác, Hé gương cho người đọc...),[3] ôm chứa hầu khắp mọi "người viết" của văn học/hóa Việt khắp hai bên bờ Thái Bình Dương, trong đó có nhiều tác giả cực kỳ khó nhằn cả về văn phong lẫn quan điểm chính trị. Thế nhưng, "các khớp xương rời ra dễ dàng cứ như bùn rơi xuống đất". Hãy chiêm ngưỡng một đoạn ngắn mở đầu bài "Tô Thùy Yên là hiện tại" của ông trong tập sách mới:

Thơ thành thị miền nam 1954-1975 đa dạng, phong phú. Trong khu rừng nhiệt đới sum suê cá tính ấy nổi lên ba đại thụ: Thanh Tâm Tuyền, Bùi Giáng, Tô Thùy Yên. Thơ họ hay, khỏi phải nói, đáng nói họ mở ra những con đường sáng tạo khác nhau; đưa thơ Việt cập nhật và cập... thế giới. Thanh Tâm Tuyền, như Trần Dần sau đó, đi hết mình về phía (chủ nghĩa) hiện đại. Bùi Giáng cũng như Lê Đạt sau đó, đặt một chân vào hậu hiện đại. Còn Tô Thùy Yên rẽ ngang vào một hiện đại khác, hiện-đại-cổ-điển.

Chỉ có 6 câu mà "giải | 解 | mổ xẻ" xong các đỉnh núi thơ của 20++ năm!

Xưa, đã có trự "chí thiện đồ ngưu" của Văn Huệ [Vương]; nay, cả mừng mà thấy bậc "cập thiện đồ văn" của vương quốc Văn Chương. Đọc chữ của Đỗ Lai Thúy, cảm quan ban đầu dìu dịu, rồi triển lên ngay rất là mạnh, chắc rằng không khác chi Kinh Kha khi xưa nghe Cao Tiệm Ly gẩy đàn, như Chiến quốc sách đã ghi: "高漸離擊筑, 荊軻和而歌 | Cao Tiệm Ly kích trúc, Kinh Kha hòa nhi ca | Cao Tiệm Ly gẩy đàn trúc, Kinh Kha hòa theo mà ca." Cho nên, đọc Đỗ Lai Thúy, mà không thấy cái sự thúc bách "hòa nhi ca", thì quả là rất mất vệ sinh ("kém tắm").

Gã mổ bò của Văn Huệ "hồi mới học nghề chỉ thấy bò là bò, rồi sau ba năm thì không thấy bò nữa, gã không còn phải dùng mắt hay mọi cảm quan, mà chỉ mổ bò bằng tinh thần"! Ồ, chuyện của gã chính là đỉnh cao của dưỡng sinh, và, nhất là, không khác gì chuyện hệ trọng của các đại sư học đạo: Khi chưa học đạo, chỉ thấy núi là núi; khi dấn thân học đạo, lại thấy núi không phải là núi; lúc ngộ đạo rồi thì lại thấy núi là núi. Sau này, chính Georg Wilhelm Friedrich Hegel lẫm liệt đã học được tinh thần ấy, để đạt đến "tự ý thức" về tính tuyệt đối trong công thức nổi tiếng biện chứng: "thesis - antithesis - synthesis | đề - phản đề - hợp đề". Nên nhớ, "synthesis" của ông chính là "núi" của giai đoạn ba; nôm na thì: núi/sông..., mà không phải là núi/sông..., mới đích thực là núi/sông... Người đọc, dù bình thường đến mấy, sẽ thấy cái thượng thặng chân lý (có vẻ) "đèn cù" ấy trong viết-Đỗ-Lai-Thúy. Ồ, vũ trụ này cũng chính là một cái đèn cù khổng lồ hỗn độn nhất (nhưng "hài hòa"); bỏ qua hiểu biết này mọi người đều rất dễ lãng phí cả cuộc đời. Điều ấy, phản ánh trong thiền và Hegel, chính là tam nguyên luận trong triết học, là cái không những loài người hiện nay hầu như "không thèm biết", mà hầu hết các học giả hàng đầu nhân loại, cũng "đành bỏ qua".

Hành trình viết của Đỗ Lai Thúy (hiếm hoi) còn là một quá trình phản ánh rõ nét nhất tư tưởng của Friedrich Wilhelm Nietzsche hùng tráng, về những chặng đường của một trí giả thực sự: lạc đà, sư tử, trẻ thơ. Bắt đầu như con lạc đà chất lên lưng mà thồ biết bao gánh nặng của tri thức nhân loài, trở thành "sư tử hí cù" cuồng điên tàn hủy tất tật, rồi thanh tẩy tất cả để hóa thành trẻ thơ, từ đây mới có "cá tính sáng tạo", "cái mới", "cái khác". Tiếc thay, trong giới "học giả" nước Nam hiện nay, đa phần thì vẫn chỉ là "lạc đà", chỉ biết è cổ chất chồng (tuy nhiên, tất cả mà được như thế thì đã tốt) mà không sáng tạo (vì chưa từng dám đập phá và trở về hồn nhiên). Đã thế, có những "GSTS" còn thường viết về các thầy mình, hết thầy này đến thầy khác, những bài "nêu công ơn" kiểu như "Thầy tôi, người thồ chữ"!! Thế mà các vị "thò chầy" kia vẫn sung sướng tạc thù được với nhau mới hãi. Ôi, những "lạc [thú] [chốc] đà"!!

Thực ra, Nietzsche cũng còn thiếu, chứ đoạn đầu ắt phải là "trẻ thơ" (ngạc nhiên trước vạn vật), rồi mới đi tiếp chặng "lạc đà", "sư tử", để rồi mới có thể "復歸於嬰兒 | phục qui ư anh nhi | lại trở về với trẻ thơ", như Lão Tử đã truyền trong Đạo Đức Kinh cách nay hàng ngàn năm. Như Phúc Âm đã bảo: "אם לא תחזרו בתשובה ותהיו כמו ילדים קטנים, לא תיכנסו למלכות השמים | Truly I tell you, unless you change and become like little children, you will never enter the kingdom of heaven | Ai không trở nên như trẻ nhỏ không được vào nước Trời." Để rồi mới tới Nietzsche, và sau đó là René Maria Rilke: thơ là tiếng nói của trẻ thơ; nhà thơ ơi, hãy luôn biết cách nhìn mọi vật như kẻ lần đầu trên thế gian nhìn thấy...

Sáng tạo lớn của Đỗ Lai Thúy, dưới ảnh hưởng của Thomas Samuel Kuhn ("triết gia khoa học" có ảnh hưởng nhất trong thế kỷ 20) với thuật ngữ "paradigm shift | chuyển đổi hệ hình", là việc ông (cùng một số ủng hộ viên khác) chia văn học làm ba hệ hình: tiền hiện đại, hiện đại, hậu hiện đại.

Tổng hợp tất cả các điều trên từ thiền, triết, Lão, Trang, Phúc Âm, Tuệ Trung Thượng sỹ, Hegel, Nietzsche, Rilke, Kuhn, Đỗ Lai Thúy... và, tam nguyên luận, tôi xin được đưa ra sơ đồ tóm lược này: