Phan Tấn Hải

Có cách nào để sớm có hòa bình cho Gaza, một trong vài vùng đất đau thương nhất thế giới hiện nay? Chúng ta không có câu trả lời. Liên Hợp Quốc cũng bế tắc. Chúng ta, những người sống trong thế kỷ 21, cũng không thể quy trách một ai, vì như dường định mệnh đã sắp sẵn cho cuộc tàn sát từ nửa đầu thế kỷ 20, hay là từ hai ngàn năm trước. Chúng ta hoàn toàn không hiểu, tại sao khu vực được xem là đất thánh của ba tôn giáo lớn nhất thế giới – Do Thái Giáo, Ky tô giáo, và Hồi giáo – lại rơi vào một cuộc chiến bi thảm và dai dẳng như thế? Tuy nhiên, đất trời muôn đời vẫn im lặng. Một cách nào đó, các nghệ sĩ ở Gaza lên tiếng cho dân tộc của họ. Họ đã vẽ, dù không còn đầy đủ màu sơn. Khi giấy và các tấm canvas biến mất, họ lấy các bao bột mì làm nền để vẽ tranh.

Người Palestine chủ yếu sinh sống ở West Bank (Bờ Tây), Dải Gaza và Đông Jerusalem – những vùng lãnh thổ đã là trung tâm của các cuộc tranh chấp lâu dài. West Bank hiện là nơi sinh sống của khoảng 3 triệu người Palestine, nhưng trong đó cũng có 700.000 người định cư Israel. Chính phủ Israel đã mở rộng các khu định cư ở đây, khiến viễn cảnh về một nhà nước Palestine độc ​​lập trở nên khó khăn hơn. Trong khi đó, Dải Gaza, gọi tắt là Gaza, là một vùng đông dân Palestine với khoảng 2,7 triệu cư dân. Nơi này hiện đã bị quân Israel phong tỏa và hàng ngày là bom, và không kích. Nơi khác, thị trấn có tên là Đông Jerusalem, được cả Israel và Palestine tuyên bố chủ quyền. Israel đã sáp nhập nơi này, nhưng người Palestine vẫn coi đây là một phần của nhà nước tương lai của họ. Tính đến năm 2020, Đông Jerusalem có dân số 595.000 người, với khoảng 361.700 người Palestine (khoảng 61% tổng dân số) và 234.000 người định cư Do Thái.

Nghệ thuật ở Gaza trong 5 năm qua đã được định hình sâu sắc bởi cuộc chiến, khả năng phục hồi và cuộc đấu tranh để tồn tại về mặt văn hóa. Bất chấp những gian nan và cả chết chóc, các nghệ sĩ Palestine vẫn tiếp tục sáng tạo, sử dụng tác phẩm của họ như một hình thức phản kháng và kể chuyện.

Trong hoàn cảnh bị quân đội Israel bao vây và kiểm soát, một trong những khía cạnh nổi bật nhất của bối cảnh nghệ thuật đương đại Gaza là việc sử dụng các vật liệu phi truyền thống. Với khả năng tiếp cận hạn chế với các nguồn cung cấp truyền thống, các họa sĩ đã chuyển sang sử dụng các bao bột mì, vải liệm, hộp giấy cứu trợ được xé ra, và thậm chí cả những đổ nát làm vải bạt. Những vật liệu này phản ánh thực tế khắc nghiệt của cuộc sống ở Gaza đồng thời biến sự hủy diệt thành biểu hiện nghệ thuật.

Một số họa sĩ đã được giới phê bình quốc tế công nhận vì những tác phẩm mạnh mẽ của họ. Ví dụ, Hussein al-Jerjawi đã vẽ cuộc sống thường ngày ở Gaza trên các vật liệu viện trợ nhân đạo được tái sử dụng. Tác phẩm của ông nắm bắt được khả năng phục hồi của người dân, biến các biểu tượng của sự sống còn thành những câu chuyện trực quan. Một nghệ sĩ khác, Samaa Abu Allaban, sử dụng nghệ thuật kỹ thuật số và hoạt hình để khám phá các chủ đề về bản sắc và sự di dời. Tác phẩm của cô đã được triển lãm quốc tế, bất chấp những khó khăn khi sáng tác trong môi trường chiến tranh.

Bất chấp sự phá hủy các không gian văn hóa như bảo tàng viện, trường học, các họa sĩ Gaza vẫn kiên trì, sử dụng tác phẩm của họ để ghi lại lịch sử, bày tỏ nỗi đau buồn và truyền cảm hứng hy vọng. Nghệ thuật của họ là minh chứng cho tinh thần sáng tạo bền bỉ của người Palestine.

Các cuộc triển lãm cũng đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn di sản nghệ thuật của Gaza. Một triển lãm gần đây ở West Bank đã trưng bày 300 tác phẩm nghệ thuật của các nghệ sĩ Gaza, nhiều người trong số họ đã phải di dời hoặc thiệt mạng. Một số bức tranh này được vẽ trên vải liệm do tình trạng khan hiếm vải bạt, làm nổi bật những điều kiện khắc nghiệt mà các nghệ sĩ vẫn phải tiếp tục làm việc.

Triển lãm vừa nói trên có tên là “This is Not an Exhibition” (“Đây không phải là một triển lãm”), được tổ chức tại Bảo tàng Palestinian Museum ở Birzeit, West Bank. Triển lãm trưng bày khoảng 300 tác phẩm nghệ thuật của các nghệ sĩ Gaza, nhiều người trong số họ đã phải di dời hoặc bị ảnh hưởng bởi cuộc chiến đang diễn ra. Triển lãm khai mạc vào giữa tháng 2/2024 và kéo dài đến tháng 8/2024.

Tranh vẽ từ Gaza được trưng bày tại cuộc triển lãm nhan đề “This is Not an Exhibition” ("Đây không phải là cuộc triển lãm") ở Bảo tàng Palestine, Birzeit, West Bank. (Hình: Fatima AbdulKarim)

Triển lãm không do Liên Hợp Quốc tổ chức mà do Bảo tàng Palestinian Museum tổ chức, với mục đích bảo tồn và làm nổi bật di sản nghệ thuật của Gaza trong bối cảnh các không gian văn hóa trong khu vực đã bị bom đạn phá hủy. Triển lãm đóng vai trò là minh chứng mạnh mẽ cho khả năng phục hồi, trưng bày các tác phẩm được cứu từ các phòng trưng bày, tổ chức và nhà sưu tập trên khắp các vùng người Palestine đang cư ngụ. Một số tác phẩm thậm chí còn được tạo ra bằng các vật liệu không thông thường do tình trạng khan hiếm đồ dùng nghệ thuật ở Gaza.

Tạp chi nghệ thuật +972 Magazine trong ấn bản ngày 16/5/2024 có bài viết của phóng viên Fatima Abdul Karim về cuộc triển lãm bi thảm trên, với nhan đề gợi nhớ rằng người họa sĩ đó có thể đã chết hay sắp chết: “You could be looking at the last surviving works by Gaza’s artists” (“Bạn có thể đang xem những họa phẩm còn sót lại cuối cùng của các họa sĩ Gaza”).

Bản tin khởi đầu bằng hình ảnh phòng triển lãm gợi nhớ tới một Gaza hư vỡ, đổ nát: “Trong một hội trường lớn, ánh sáng mờ ảo đổ bóng dài xuống đống đổ nát, trong khi tiếng vo ve không ngừng của máy bay không người lái vang vọng khắp nơi. Đó là lời chào ảm đạm dành cho du khách khi bước vào một triển lãm hiện đang được trưng bày tại Bảo tàng Palestine, ở thị trấn Birzeit thuộc West Bank nơi đang bị Israel chiếm đóng.”

Cuộc triển lãm “Đây không phải là một triển lãm”, diễn ra cho đến tháng 8/2024, trưng bày khoảng 300 tác phẩm nghệ thuật của các nghệ sĩ Gaza. Đi bộ quanh hội trường giống như một sự quá tải về giác quan, kéo du khách giữa các kích thích thị giác và thính giác. Các bức tranh chen chúc nhau không theo thứ tự cụ thể trên những bức tường màu chàm tối của bảo tàng, gợi lên sự hỗn loạn của bối cảnh nghệ thuật Palestine bị tàn phá ở Gaza.

Các tác phẩm nghệ thuật, được tập hợp từ tháng 12/2023 từ các phòng trưng bày, tổ chức và nhà sưu tập trên khắp Palestine, là minh chứng cho hoạt động sản xuất văn hóa của Gaza trong giờ phút đen tối nhất. Một số họa sĩ đã chết trong những tháng gần đây do cuộc ném bom của Israel. Một số ít đã trốn thoát ra khỏi Gaza. Hầu hết trong số họ hiện đang phải di dời liên tục trong đó, chạy tránh bom nơi này rồi nơi kia.

Triển lãm là một nỗ lực nhằm nắm bắt và phản đối những gì mà ban tổ chức mô tả là "sự xóa bỏ" cuộc sống và văn hóa của người Palestine ở Gaza. Điều này bao gồm việc phá hủy hai phòng trưng bày nghệ thuật đương đại của Dải Gaza: Eltiqa, ở trung tâm thành phố Gaza, đã bị phá hủy trong một cuộc không kích của Israel vào tháng 12/2023, trong khi Shababeek, được đặt trong một tòa nhà cũ gần bệnh viện Al-Shifa, đã bị phá hủy thành đống đổ nát khi quân đội Israel bao vây khu phức hợp bệnh viện và phần lớn khu vực xung quanh vào tháng 3/2024. Các họa sĩ từ cả hai phòng trưng bày, hầu hết đều phải di dời do chiến tranh, đã được cấp không gian tại Bảo tàng Palestine để trưng bày tác phẩm của họ.

Bản tin ghi nhận thêm. "Toàn bộ bối cảnh nghệ thuật, con người, sản phẩm và không gian của nó, đã bị ảnh hưởng sâu sắc bởi sự tàn phá của chiến tranh", Sharif Sarhan, giám đốc của Shababeek, than thở, người đã nói chuyện với +972 từ Paris, nơi ông đã ở trước khi chiến tranh nổ ra và vẫn ở lại kể từ đó. Phần lớn các tác phẩm nghệ thuật vẫn còn bên trong Gaza đã bị phá hủy hoặc hư hại do các cuộc tấn công của Israel, hoặc bị cư dân cướp bóc trong cuộc tìm kiếm tuyệt vọng về vật liệu để đốt. Sarhan nói thêm: "Bạn có thể đang xem những tác phẩm còn sót lại cuối cùng của các nghệ sĩ Gaza".

Một số tác phẩm được tạo ra bằng vật liệu không theo quy ước. Một bức tranh sơn dầu mô tả đống đổ nát của một ngôi nhà; khi xem xét kỹ hơn, bức tranh sơn dầu – có thể khó tìm thấy ở Gaza – chính là tấm vải trắng dày được dùng để làm vải liệm.

Hiệu ứng của triển lãm đối với du khách là sự đắm chìm và gần như chóng mặt. “Nó để lại ấn tượng lâu dài, làm mờ ranh giới giữa các biểu đạt nghệ thuật khác nhau và mời gọi sự tham gia sâu hơn vào các tác phẩm nghệ thuật”, theo lời Suhad Awad, một nhà sử học đến thăm bảo tàng vào đầu tháng 5/2024, nói với Tạp chí +972. “Nó khiến tôi cảm thấy như mình đang ở Gaza”.

Và “Sẽ không có lần sau” nữa đâu. Tác phẩm nghệ thuật cuối cùng trong triển lãm thoát khỏi Gaza đã được mua chỉ vài ngày trước khi chiến tranh bắt đầu. Vào ngày 3 tháng 10/2023, Chris Whitman, một nhân viên cứu trợ sống tại Kufr Aqab, ngoại ô Jerusalem, đã rời Gaza với một tác phẩm mà anh đã để mắt đến từ lâu.

“Vào mùa hè năm 2021, tôi tình cờ tìm thấy một báu vật: tác phẩm đầu tiên của họa sĩ Heba Zagout tài năng”, Whitman hồi tưởng. Với tựa đề “Jenin”, bức tranh mô tả một cây xương rồng sabr bên cạnh một cụm nhà lúc hoàng hôn, nơi Zagout đã hoàn thành vào đầu năm đó. “Tôi vẫn có thể cảm nhận được sự phấn khích của cuộc gặp gỡ đó và cuộc trò chuyện của chúng tôi về những rào cản khi mang vải và sơn chất lượng vào Gaza”. Với mỗi lần triển khai tiếp theo đến Dải Gaza bị bao vây, mối liên kết của Whitman với nghệ thuật của Zagout ngày càng sâu sắc hơn.

Trong số các sáng tạo của mình, một tác phẩm có tên “Asdood” nổi bật – tên tiếng Ả Rập của thành phố Ashdod của Israel ngày nay. Tác phẩm khắc họa một số cảnh đời sống ở thành phố trước thảm họa Nakba năm 1948, khi hàng trăm gia đình người Palestine, bao gồm cả gia đình Zagout, bị trục xuất khỏi khu vực. Bức tranh kết hợp những câu chuyện về Asdood mà nữ họa sĩ Zagout nghe từ bà của mình với tầm nhìn nghệ thuật của riêng cô, vì cô chưa bao giờ có thể đến thăm thành phố. Ở một bên, có thể thấy nữ họa sĩ Zagout đang đi về phía biển.

Vào ngày 3 tháng 10, nhân viên cứu trợ Whitman đã đến trường tiểu học nơi họa sĩ Zagout dạy và trò chuyện với cô trong 15 phút trong giờ nghỉ giữa các tiết học. Khi cô Zagout mở bức tranh ra, Whitman lại yêu bức tranh một lần nữa và mang nó theo mình ra khỏi Gaza vào cuối ngày hôm đó. Whitman cho biết họ đã không chụp được một bức ảnh selfie nào vì cô Zagout muốn vội vã quay lại với học sinh của mình. “Cô ấy nói lần sau, nhưng sẽ không có lần sau đâu.”

Bốn ngày sau, Hamas tấn công miền nam Israel và cuộc tấn công trả đũa dữ dội của Israel đã tàn phá phần lớn Gaza và cộng đồng nghệ thuật của nơi này bắt đầu. Vào ngày 13 tháng 10/2023, chỉ 10 ngày sau khi gặp Whitman, nữ họa sĩ Zagout đã chết trong một cuộc không kích vào nhà cô ở trại tị nạn Al-Bureij, miền trung Gaza. Khi đó cô 39 tuổi. Hai đứa con của cô đã chết cùng cô, và hầu hết các bức tranh của cô đã bị phá hủy trong ngôi nhà.

Maysa, chị gái của họa sĩ Zagout, nói với +972 rằng hai đứa con trai út của họa sĩ – Adam, 10 tuổi và Mahmoud, 6 tuổi – đã được kéo ra khỏi đống đổ nát của ngôi nhà. Bản thân Zagout vẫn còn ở đó: đầu và tay của cô đã tách khỏi cơ thể, Maysa giải thích, nhưng "chúng tôi vẫn chưa thể đưa toàn bộ cơ thể cô ra khỏi đống đổ nát để chôn cất".

Chỉ có bốn bức tranh và sổ lưu niệm của họa sĩ Zagout sống sót sau cuộc không kích, mặc dù tất cả đều bị hư hại do đống đổ nát, bụi, mảnh đạn và vết máu, Maysa giải thích. “Heba Zagout sống và mất ở Al-Bureij. Cô là một người hạnh phúc, mặc dù cuộc sống khó khăn. Cô sẽ nghỉ ngơi một chút sau giờ học ở trường, sau đó đến quầy vẽ tranh và vẽ, hầu như hàng ngày, trước khi đăng các tác phẩm của mình lên mạng để tìm người mua”.

Hai bức tranh mà Whitman mua cho ngôi nhà của mình, mỗi bức mô tả một thành phố khác nhau của Palestine, là những minh chứng duy nhất còn nguyên vẹn cho cuộc đời và sự nghiệp của Zagout. Hiện chúng được treo trên bức tường màu chàm của Bảo tàng Palestine ở Birzeit cùng với hàng loạt tác phẩm khác đã sống sót sau sự tàn phá của bối cảnh nghệ thuật Gaza.

Heba Zagout, một họa sĩ và là nhà giáo dục người Palestine, đã chết trong một cuộc không kích của Israel vào Gaza cùng với 2 đứa con. (Hình: báo Middle East Eye)

Năm nghệ sĩ khác có tác phẩm được trưng bày trong triển lãm cũng đã chết trong cuộc tấn công liên tục của Israel vào Dải Gaza. Tuy nhiên, bất chấp bối cảnh chết chóc và đổ nát này, triển lãm vẫn là một dự án sống động. Số lượng tác phẩm được trưng bày đã vượt quá 300, với nhiều tác phẩm khác dự kiến ​​sẽ sớm đến từ nhiều tổ chức và nhà sưu tập khác nhau – ngay cả khi bảo tàng không phát lời kêu gọi mở. Một số tác phẩm không có ngày tháng vì mất liên lạc đã ngăn cản người quản lý liên lạc với các nghệ sĩ.

Do đó, “Đây không phải là một triển lãm” (“This is Not an Exhibition”) đóng vai trò như một lời nhắc nhở về vai trò quan trọng của nghệ thuật trong việc lưu giữ ký ức và làm chứng cho lịch sử. Mặc dù đã bị thu hẹp chỉ trong phạm vi vài chục km vuông trong gần hai thập niên, cộng đồng nghệ thuật của Gaza – đặc biệt là ở Thành phố Gaza – vẫn vô cùng sung sức. Triển lãm lưu giữ di sản này và có thể được coi, ít nhất là đối với những họa sĩ sống sót sau chiến tranh, như một sự soi sáng cho tương lai của thành phố.

Để kể thêm một cái nhìn sâu hơn. Một bản tin từ phóng viên Asem Al Jerjawi trên báo Al Jazeera ngày 12 tháng 2/2025 có nhan đề “Art as Survival: Gaza’s Creators Transform Pain into Protest” (Nghệ thuật như sự sống còn: Những người sáng tạo ở Gaza biến nỗi đau thành sự phản kháng).

Bài viết ghi nhận rằng các họa sĩ của Gaza đang cố gắng biến sự tuyệt vọng thành sự thách thức bằng cách sử dụng vật liệu viện trợ làm vải bạt cho các bức tranh kể về câu chuyện tàn phá của chiến tranh. Giữa đống đổ nát của những ngôi nhà bị phá hủy và tiếng nổ vang vọng của các cuộc không kích, các họa sĩ của Gaza ngồi với những chiếc cọ trên tay, biến sự tuyệt vọng thành sự thách thức. Những bao bột mì trở thành vải bạt, những hộp giấy cứu trợ nhân đạo được biến thành chân dung và mỗi nét vẽ đều kể một câu chuyện.

Trong gần tám thập niên, sự chiếm đóng của Israel đã gây ra mối đe dọa đối với nền văn hóa Palestine thông qua sự di dời và phá hủy. Nhưng ngay cả khi đối mặt với cuộc chiến hiện tại, trong đó Israel đã giết chết hàng chục ngàn người Palestine, các nghệ sĩ của Gaza vẫn từ chối biến mất. Và một số họa sĩ của vùng đất này đã xoay xở để biến nỗi đau thành hy vọng trong khi miêu tả thực tế khắc nghiệt của chiến tranh và sự di dời. Với nguồn lực hạn chế, họ vẫn tiếp tục sáng tác, nói rằng nghệ thuật của họ phản ánh ý chí sinh tồn.

Sự tàn phá văn hóa ở Gaza bao gồm việc phá hủy hàng chục trung tâm văn hóa, bảo tàng và hiện vật, bao gồm đồ gốm cổ và bản thảo.  Trong báo cáo chính thức gần đây nhất về tình hình, Cục Thống kê Trung ương Palestine và Bộ Văn hóa cho biết vào tháng 3/2024 rằng 45 nhà văn và nghệ sĩ đã chết ở Gaza kể từ khi cuộc chiến bùng nổ ra vào ngày 7 tháng 10/2023 và 32 trung tâm văn hóa và 12 bảo tàng đã bị phá hủy. Con số hiện có thể cao hơn nhiều.

Trong những người bị giết có họa sĩ Mahasen al-Khateeb, người đã chết vào tháng 10/2024 trong cuộc không kích của Israel vào trại tị nạn Jabalia ở phía bắc Gaza. Cô đã chết cùng toàn bộ gia đình. Trong khi quân đội Israel liên tục tuyên bố rằng các hoạt động của họ tập trung vào các chiến binh tham gia vào các cuộc tấn công vào Israel, các nghệ sĩ và chuyên gia nghệ thuật Gaza lại cho rằng Israel có ý định xóa sổ nền văn hóa Palestine.

Israel đã “phá hủy các di tích lịch sử và địa danh cổ đại, xóa sổ hàng nghìn năm di sản văn hóa ở Gaza”, theo lời Sobhi Qouta, một nghệ sĩ thị giác và giảng viên tại Đại học Al-Aqsa, người cũng điều phối Câu lạc bộ Nghệ thuật Thị giác tại Quỹ Abdel Mohsin Al-Qattan, cho biết. “Nhiều nghệ sĩ Palestine cũng mất tác phẩm của họ do nhà cửa bị đánh bom hoặc các trung tâm văn hóa lưu giữ những tác phẩm này bị phá hủy”.

Nghệ thuật Palestine bắt nguồn từ ảnh hưởng của Byzantine và phát triển thông qua các truyền thống Hồi giáo. Sau năm 1967 khi Israel bắt đầu chiếm đóng Gaza, nghệ thuật đã trở thành một công cụ phản kháng mạnh mẽ với các nghệ sĩ như Kamal Boullata và Suleiman Mansour sử dụng tác phẩm của họ để khẳng định bản sắc Palestine trong bối cảnh bị chiếm đóng.

Giáo dục nghệ thuật đã được đưa vào bối cảnh học thuật của Gaza vào giữa những năm 1990 với chương trình mỹ thuật của Đại học Al-Aqsa. Bối cảnh nghệ thuật phát triển nhanh chóng, được thúc đẩy bởi sự ra mắt của Eltiqa Group for Contemporary Art năm 2002 với tư cách là không gian nghệ thuật hiện đại đầu tiên của Gaza và tiếp theo là Shababeek For Contemporary Art vào năm 2009. Bất chấp xung đột và lệnh phong tỏa Gaza của Israel, cộng đồng nghệ thuật của Gaza vẫn phát triển mạnh mẽ. Nhưng tất cả các không gian nghệ thuật lớn – Eltiqa, Shababeek và Al-Aqsa – đều đã bị Israel phá hủy trong chiến tranh.

Những lời chứng thầm lặng về cuộc đấu tranh: Hussein al-Jerjawi, 18 tuổi, đã phải chịu đựng sự di dời năm lần vì chiến tranh. Và cuộc xung đột đã khiến anh mất cả một năm học. Chiến tranh đã ảnh hưởng sâu sắc đến hành trình nghệ thuật của anh, và anh đã chuyển sang một phương tiện phi truyền thống: những bao bột mì nhân đạo làm vải bạt. Những bức tranh của anh về các biểu tượng của sự sống còn trong một vùng đất bị bao vây cho thấy những vết nứt, vết rạn và các biểu tượng khác phản ánh sự tồn tại bị chia cắt của những người ở Gaza.

“Khi tôi vẽ trên một bao bột mì, tôi cảm thấy như thể mình đang viết lịch sử của chúng ta bằng một cây cọ thấm đẫm đau khổ và sức chịu đựng”, al-Jerjawi cho biết.

Việc lựa chọn các bao bì hàng cứu trợ là phản ứng tự nhiên trước tình trạng khan hiếm đồ dùng nghệ thuật truyền thống ở Gaza, al-Jerjawi cho biết. “Trong một lều tị nạn, xung quanh là những bao bột mì UNRWA rỗng, tôi quyết định vẽ lên chúng để ghi lại nỗi đau chiến tranh và câu chuyện di dời của tôi”, anh nói, ám chỉ đến Cơ quan Cứu trợ và Công trình của Liên Hợp Quốc dành cho người tị nạn Palestine, cơ quan cứu trợ chính cho người Palestine.

Hussein al-Jerjawi sử dụng những bao bột mì UNRWA rỗng làm vải bạt cho tác phẩm nghệ thuật của mình mô tả cuộc sống thường ngày ở Gaza (Hình: do Hussein al-Jerjawi cung cấp)

Bất chấp chiến tranh, al-Jerjawi đã tham gia các cuộc triển lãm nghệ thuật và hội thảo, bao gồm cả thời gian làm nghệ sĩ thị giác tại Qattan Foundation và Shababeek. Một trong những bức tranh của anh đã được trưng bày tại West Bank, nơi bị chiếm đóng, tại Phòng trưng bày Qattan, do Qattan Foundation điều hành, đóng vai trò quan trọng trong việc nuôi dưỡng cộng đồng nghệ thuật của Gaza, hỗ trợ trẻ em trong các lĩnh vực như hội họa, sân khấu và ca hát.

"Ngay cả sau khi mất mát quá nhiều, nghệ thuật của tôi vẫn là sự thách thức của tôi", anh nói.

Mô tả một trong những bức tranh của mình, al-Jerjawi cho biết "những bao bột mì lặng lẽ chứng kiến ​​những câu chuyện của những người di tản, chờ đợi sự sống còn. Với những từ ngữ kẻ chữ in nhấn mạnh vào tình trạng con người đông cứng, những bàn tay giơ lên, nắm chặt – một số nắm chặt bột mì, những bàn tay khác trống rỗng – nói lên sự tuyệt vọng tìm kiếm hy vọng".

Anh nói thêm rằng "những khuôn mặt là câu chuyện về sự mệt mỏi và đói khát. Đôi mắt không chỉ cầu xin bánh mì mà còn cầu xin phẩm giá. Đám đông mờ nhạt ở phía sau, giống như những cái bóng, đang chờ đợi trong một hàng dài vô tận".

Al-Jerjawi coi nghệ thuật của mình là sự bảo vệ bản sắc Palestine. “Cuộc chiếm đóng tìm cách xóa bỏ văn hóa và bản sắc của chúng tôi. Nhưng nghệ thuật lưu giữ ký ức của chúng tôi. Mỗi bức tranh tôi tạo ra là một tài liệu, nói với thế giới rằng chúng tôi vẫn sống, chúng tôi mơ ước và chúng tôi giữ vững nguồn gốc của mình.”

Biến nỗi đau thành nghệ thuật: Trong khi đó, họa sĩ Ibrahim Mahna, 19 tuổi, một nghệ sĩ Palestine khác, đã biến những hộp giấy đựng đồ cứu trợ nhân đạo được sử dụng để đóng gói thực phẩm và các nhu yếu phẩm khác thành các tác phẩm nghệ thuật mà anh cho biết là hiện thân của nỗi đau và khả năng phục hồi của các gia đình phải di dời vì chiến tranh.

“Những chiếc hộp này không chỉ là hộp đựng thực phẩm. Chúng đã trở thành biểu tượng của những điều kiện xã hội tồi tệ mà chúng ta đang phải đối mặt ngày nay, đồng thời cũng phản ánh sự kiên trì chống cự và khả năng chịu đựng của chúng ta”, Mahna cho biết.

Mahna bắt đầu sử dụng những chiếc hộp cứu trợ khi các vật dụng nghệ thuật truyền thống trở nên không thể tiếp cận được do chiến tranh. Từ bề mặt thô ráp của một trong những bức tranh hộp của ông, hình ảnh những khuôn mặt hốc hác hiện lên, đang thầm hét lên. Phía sau chúng, những chiếc lều dựng lên trong một khung cảnh cằn cỗi được bao quanh bởi những cây cọ.

“Những khuôn mặt này là người dân của tôi,” Mahna nói. Tác phẩm của ông thường mô tả những chiếc lều và hình ảnh trải dài qua nhiều thế hệ, phản ánh nỗi đau khổ của người Palestine đã mất tất cả.

“Những chiếc lều đã trở thành tất cả những gì họ còn lại – một nơi trú ẩn mong manh không thể bảo vệ khỏi sự khắc nghiệt của thiên nhiên hay sức nặng của thảm kịch của họ,” Mahna nói. “Nỗi đau khổ của những người phải di dời trong những chiếc lều này truyền cảm hứng cho tôi sáng tác thêm nhiều bức tranh ghi lại những cuộc đấu tranh hàng ngày của họ, đảm bảo rằng câu chuyện của họ vẫn là minh chứng cho sự tồn tại của họ.”

Anh chỉ vào một người phụ nữ ở giữa một trong những bức tranh của mình, khuôn mặt mạnh mẽ nhưng mệt mỏi của bà hiện thân cho tình mẫu tử Palestine. “Đằng sau bà là những người đàn ông và trẻ em bị tổn thương bởi chiến tranh và đói nghèo. Những khuôn mặt này tượng trưng cho một dân tộc không chịu bị xóa bỏ”, Mahna nói.

Đối với Mahna, nghệ thuật là sự phản kháng và bản sắc: “Sự chiếm đóng không chỉ lấy đi đất đai của chúng tôi. Nó cố gắng xóa bỏ chúng tôi. Vẽ trên các hộp cứu trợ giúp tôi lấy lại câu chuyện của mình”.

Qouta cho biết không còn nghi ngờ gì nữa rằng sự chiếm đóng của Israel đã nhắm mục tiêu xóa sổ rất nhiều vào nghệ thuật và văn hóa Palestine.

Mặc dù Mahna và al-Jerjawi vẫn tiếp tục sản xuất, Qouta cho biết chiến tranh đã khiến nhiều "nghệ sĩ không thể sáng tác do chấn thương tâm lý". Ông nói thêm: "Nhiều nghệ sĩ phải tập trung vào việc hỗ trợ gia đình và tìm kiếm sự an toàn".

Tới đây, chúng ta có một câu hỏi: họa phẩm nào bi thảm nhất sáng tác sau ngày 7 tháng 10/2023, ngày mà quân Hamas tấn công phía nam Israel??

Một trong những bức tranh đáng chú ý nhất được sáng tác sau ngày 7 tháng 10 năm 2023 là “Death Road” của Malak Mattar, một họa sĩ người Palestine đến từ Gaza. Mattar, người đã may mắn thoát khỏi chiến tranh khi rời khỏi Gaza chỉ một ngày trước khi xung đột leo thang, đã vẽ những bức tranh phản ánh sự tàn phá và mất mát mà quê hương cô phải trải qua. Tác phẩm của cô vô cùng xúc động, khắc họa sự tàn phá và đau buồn của người dân Gaza.

Tranh của Mattar thường sử dụng màu sắc đậm và hình ảnh biểu cảm để truyền tải nỗi đau khổ và khả năng phục hồi của người Palestine. Trong “Death Road”, cô khắc họa những con phố đổ nát của Gaza, đầy những hình bóng ám ảnh tượng trưng cho hàng nghìn sinh mạng đã mất. Tác phẩm của cô đã được triển lãm quốc tế, bao gồm cả triển lãm Venice Biennale, thu hút sự chú ý của toàn cầu đối với cuộc khủng hoảng nhân đạo ở Gaza.

Họa phẩm Death Road, do họa sĩ Malak Mattar vẽ. [Courtesy: Anthony Dawton]

Có bao giờ những gạch vụn đổ nát ở Gaza tự động dựng lên trở lại, và những người đã chết sẽ đứng lên rũ bụi quá khứ để sống chung hòa bình? Có bao giờ những hình người trong tranh bước ra đời thực để cho nhân loại thấy rằng ước mơ vẫn có thể trở thành hiện thực bằng những phép lạ của từ bi, của yêu thương? Nhân loại đã nhiều ngàn năm hình như chưa có một ngày thực sự là hòa bình. Tại sao vậy kìa?