Tobi Trần - Giám tuyển Độc tập

Chuyện là mấy hôm nay khi ngồi cùng họa sĩ mình cũng nghe về câu chuyện định giá tác phẩm nghệ thuật rồi một vài nhà sưu tập cũng có nhắc đến việc định giá tranh đương đại và đến cả những bạn họa sĩ tiềm năng hay mới ra trường cũng đang bàn tán sôi động về định giá tác phẩm các kiểu. Vì vậy, mình sẽ viết tiếp về chủ đề này dù trước đây cũng đã có viết về vấn đề này khá là chi tiết nên trong bài viết lần này mình sẽ nghiêng về cập nhật khuynh hướng quốc tế đang thực hiện và hiện trạng ở Việt Nam để chúng ta có cái nhìn đầy đủ hơn về vấn đề này.

Hiện tại trong đời sống nghệ thuật toàn cầu thì việc định giá một tác phẩm không chỉ là khung giá mang tính thương mại mà đó là một hành trình kiến tạo giá trị thông qua sự tích lũy uy tín, chất lượng học thuật và niềm tin từ hệ sinh thái nghệ thuật.

Điều này được thể hiện rõ trong cơ cấu thị trường tại các trung tâm nghệ thuật ở Mỹ, Châu Âu hay châu Á, nơi provenance (lịch sử nguồn gốc sở hữu) không đơn thuần là hồ sơ lưu hành mà là chứng chỉ minh bạch, định danh tính xác thực của tác phẩm. Khi provenance được xác lập rõ ràng với giấy tờ từ các gallery uy tín, hồ sơ triển lãm, biên bản giao dịch và xác nhận tình trạng thì chất lượng tác phẩm sẽ được nâng lên tầng giá trị cao hơn và được xem như một dòng chảy nghệ thuật bền chắc.

Một trong những minh chứng sống động nhất cho khái niệm này là hành trình của họa sĩ Amoako Boafo.

Từ thời điểm gần như vô danh, qua các triển lãm tại bảo tàng và gallery quốc tế, ông trở thành một trong những hiện tượng nghệ thuật toàn cầu. Tác phẩm nổi bật như Hands Up lập kỷ lục tại phiên đấu giá Christie’s Hong Kong với mức giá được bán gấp ba lần dự đoán ban đầu đã tạo ra hiệu ứng lan tỏa mạnh mẽ .

Nhưng điều đáng chú ý vẫn là khởi đầu của Boafo không phải do cơn sốt truyền thông nhất thời mà là thành quả của một mạch phát triển gồm triển lãm tại bảo tàng, đánh giá phê bình học thuật từ giám tuyển và phê bình cũng như sự cộng hợp từ gallery quốc tế và sự kết nối có tính chiến lược giữa các nhân tố trong hệ sinh thái nghệ thuật. Và dĩ nhiên là không thể thiếu hồ sơ provenance đúng chuẩn và đầy đủ, kết quả được thể hiện qua con số cụ thể là Amoako Boafo (Ghana) với các tác phẩm từ giá ban đầu chỉ 5.000 USD (2018) đã lên đến hơn 200.000 USD (2021).

Một ví dụ điển hình nữa là con đường của Yayoi Kusama, từ nghệ sĩ ngoại biên trở thành hiện tượng toàn cầu. Việc định giá tác phẩm của bà tăng đều đặn nhờ chiến lược triển lãm liên tục tại các bảo tàng lớn, sự tham gia của các gallery hạng A và mạng lưới sưu tập quốc tế. Mỗi bước nâng giá đều có “lý lịch” rõ ràng và được thị trường toàn cầu xác nhận. Giá trị các tác phẩm của Yayoi thì các bạn hoàn toàn có thể kiểm tra chỉ cần một cú click.

Trong khi đó, thị trường nghệ thuật ở Việt Nam hiện vẫn bị đóng khung trong logic cảm tính và quan hệ xã hội. Những tác phẩm có thể được trao tay với mác “cực kỳ tiềm năng” hoặc “hot trend” chỉ sau một triển lãm cá nhân hay một kế hoạch truyền thông có chủ định thao túng về giá và thổi phồng về chất lượng tác phẩm của gallery hay nhà sưu tập nhưng ít khi kèm theo hồ sơ provenance đầy đủ.

Khi đặt lên bàn cân so sánh với thị trường quốc tế, việc thiếu mất một mạng lưới xác thực này khiến giá trị tác phẩm dễ bị lung lay và khó thuyết phục được nhà sưu tập có yêu cầu cao.

Điều này chứng tỏ provenance không chỉ là chữ ký lịch sử mà còn là nền tảng để xây dựng niềm tin lâu dài. Theo các chuyên gia, một hồ sơ provenance rõ ràng được xác nhận qua nhiều tầng kiểm chứng sẽ không chỉ loại trừ những rủi ro giả mạo mà còn nâng giá trị tác phẩm lên một tầm cao mới .

Ngay cả với tác giả nghệ thuật đương đại còn sống thì nhà sưu tập vẫn yêu cầu chứng thực provenance kèm theo để đảm bảo độ tin cậy khi mua đi bán lại sau này .

Thật đáng tiếc, thị trường Việt hiện chưa có một nền tảng dữ liệu provenance chung, công khai và đáng tin cậy. Điều này không chỉ khiến giá trị tác phẩm khó được thẩm định khi đưa ra quốc tế mà còn tạo ra vùng trũng cho hiện tượng “thổi giá”, nơi tác phẩm được thổi phồng giá nhanh vượt xa nền tảng thực tế và dẫn đến hiện tượng “bong bóng giá” dễ vỡ khi gặp thị trường khắt khe hơn.

Trong bối cảnh đó, giám tuyển không chỉ là người thẩm định nghệ thuật mà còn là “bộ lọc giá trị” mang tính chiến lược. Họ có trách nhiệm điều tiết sự phát triển của nghệ sĩ, đảm bảo mỗi bước tiến về giá của tác phẩm được neo vào bối cảnh nhận định học thuật và thị trường chân thật.

Giám tuyển không để nghệ sĩ bị đưa lên sàn đấu giá quốc tế với một hồ sơ mỏng tanh mà chỉ khi đã được bồi đắp bằng các triển lãm quốc tế, bài phê bình và xác nhận học thuật đủ dày trong hồ sơ thì giá mới được điều chỉnh trên sàn quốc tế theo chiều hướng bền vững.

Như vậy, để tạo ra một thị trường nghệ thuật Việt Nam bền vững và có khả năng hội nhập cần phải tái cấu trúc ba trụ cột thiết yếu:

(1) Xây dựng và chuẩn hóa provenance cho từng tác phẩm;

(2) Minh bạch hóa dữ liệu giao dịch để thị trường có “bộ nhớ dài hạn”;

(3) Trao quyền và vai trò thực chất cho giám tuyển như một cơ quan giám định và điều tiết chiến lược.

Nhìn vào ba trụ cột này chắc chắn chúng ta sẽ thấy quá nhiều khó khăn để có thể thực hiện nhưng nếu chúng ta không bắt đầu từ ngay bây giờ thì việc định giá tác phẩm nghệ thuật ở Việt Nam sẽ lại tiếp tục đi vào cái vòng luẩn quẩn với những phép tính tùy tiện và đầy vô lý cũng như thiếu hoàn toàn sự minh bạch.

Khi những trụ cột này vững chắc thì giá của tác phẩm sẽ không chỉ là một con số nhất thời mà hoàn toàn là biểu hiện của một hành trình ý nghĩa đủ sức tồn tại và được công nhận trên bản đồ giá trị nghệ thuật toàn cầu.

Hands Up của Amoako Boafo

Self Portrait của Amoako Boafo

Bella Sontez, Amoako Boafo, 2019

All the Eternal Love I Have for the Pumpkins – một tác phẩm mang đậm phong cách của Yayoi Kusama

Tác phẩm của Yayoi Kusama được trưng bày tại Bảo tàng Quốc gia của Úc (NGA)