Hà Vũ Trọng dịch

Nguyên văn: The Notebooks of Leonardo da Vinci do Irma A. Richter biên tuyển, Ấn quán Đại học Oxford, 1991.

CHƯƠNG IV

NGHỆ THUẬT

I. GIÁO TRÌNH HỌC TẬP CỦA HOẠ SĨ

 “Hội hoạ luận” trong Bút kí của Leonardo có thể sắp xếp dưới những đề mục sau: học sinh phải biết con mắt vận hành ra sao; biết cách phối trí những hình dạng, kích thước, và độ thoái lui (recession) của những vật thể; và chúng phô bày dưới tác động của ánh sáng trên bề mặt ra sao; học sinh cũng phải nghiên cứu cách cấu tạo và đời sống của chúng. Y phải hiểu những nền tảng này để sáng tạo bằng một cách thức và tinh thần phù hợp.

1. CON MẮT VÀ NGOẠI HÌNH CỦA SỰ VẬT

Chúng ta quan sát tự nhiên ra sao, và lối phân tích đúng cách trong việc quan sát là gì? Đây là những câu hỏi đầu tiên dành cho cả hoạ sĩ và nhà khoa học 

Tự nhiên được nhận thức qua các giác quan, chủ yếu qua thị giác. Nghệ thuật hội hoạ gắn chặt với tiến trình thị giác. Những trường nhãn quan (fields of views) được truyền qua những tia thị giác vào trong mắt. Hoạ sĩ phải phân tích được kinh nghiệm này để tái hiện hình tượng thị giác lên mặt bằng của bức tranh. Việc vẽ của người ấy nên đưa ra ấn tượng về một cánh cửa sổ qua đó chúng ta nhìn ra ngoài vào một phần của thế giới hữu hình.

Hoạ sĩ có khả năng đạt được điều này bằng khoa học về phối cảnh, vốn đưa ra một phương pháp toán học để dựng một không gian ba chiều bao gồm bất kể số lượng đồ vật cá thể nào nằm trên một bề mặt hai chiều, một phương pháp hội đủ không chỉ đòi hỏi về vẻ thật (verisimilitude), mà cũng còn đòi hỏi về sự thống nhất và hài hoà.

(a)             Năm giác quan

Các nhà tư biện cổ đại đã kết luận rằng năng lực phán đoán vốn ban cho con người được kích thích bởi một công cụ nhờ đó mà năm giác quan được nối kết bằng phương tiện của cơ quan tri giác (imprensiva); và công cụ này, họ đặt tên là “giác quan chung” (sensus communis).[1] Và danh xưng này được sử dụng đơn thuần bởi vì nó là vị phán quan chung cho năm giác quan khác, là thị giác, thính giác, xúc giác, vị giác, và khứu giác. “Giác quan chung” được vận hành bằng cơ quan tri giác định vị trung gian giữa nó và những giác quan. Cơ quan tri giác hoạt động bằng những phương tiện hình ảnh của sự vật truyền đạt qua nó bằng năm giác quan, đặt trên bề mặt trung gian giữa sự vật bên ngoài và cơ quan tri giác...

Hình ảnh ngoại giới được truyền sang các giác quan, và các giác quan này chuyển chúng sang cơ quan tri giác, cơ quan tri giác chuyển chúng sang “giác quan chung”, và nhờ nó, chúng in vào kí ức, và được lưu lại rõ rệt nhiều hay ít tuỳ theo tầm mức quan trọng của sự vật đưa ra. Giác quan nào ở gần nhất với cơ quan tri giác, nó vận hành nhanh nhất; và đây là con mắt, thủ lĩnh và lãnh đạo của mọi giác quan khác; riêng điều này thôi, chúng ta sẽ bàn bạc và gác lại những giác quan khác để không bị quá dài dòng.

Kinh nghiệm bảo chúng ta, con mắt nhận thức được mười phẩm chất khác nhau của vật thể;[2] đó là, sáng và tối – sáng để phơi bày chín phẩm chất khác – tối để che giấu chúng – màu sắc và chất thể, hình thể và vị trí, xa và gần, động và tĩnh

Năm giác quan làm tổng quản của linh hồn như thế nào

Linh hồn hiển nhiên trú ngụ nơi trụ sở của phán đoán, và phán đoán hiển nhiên trú ngụ ở chỗ gọi là “giác quan chung” là nơi mọi giác quan hội tụ; và chính tại đây chứ không phải ở khắp thân thể như nhiều người tin; vì nếu thế, hẳn không còn cần thiết cho những công cụ giác quan hội tụ ở một điểm đặc thù; và hẳn là đủ cho mắt ghi lại tri giác của nó lên bề mặt của nó thay vì truyền những hình ảnh sự vật nhìn thấy đi tới “giác quan chung” qua những dây thần kinh thị giác; vì linh hồn hẳn là đã lĩnh hội hình ảnh trên bề mặt của mắt.

Tương tự với thính giác, đủ chỉ cho âm thanh vang trong những hốc xương giống như hốc đá trong tai, bên ngoài có một lối khác từ hốc xương này đi tới “giác quan chung”, nhờ đó mà tiếng nói phải hướng tới sự phán đoán chung.

Khứu giác cũng buộc phải nhờ vào cùng sự phán đoán này.

Xúc giác thông qua lưới gân và được truyền tới cùng vị trí ấy; những sợi gân này toả ra vô số nhánh ở trong da... chuyên chở xung lực cùng cảm giác tới chi thể; và chạy qua giữa những cơ bắp và gân rồi ra lệnh cho chúng vận động; chúng tuân lệnh và trong hành vi tuân lệnh, chúng co lại bằng cách gồng cơ bắp lên để làm giảm độ dài của chúng khi kéo theo những dây thần kinh. Những dây thần kinh này đan vào nhau giữa chi thể và lan tới cực điểm những ngón tay và truyền tới “giác quan chung” cái ấn tượng mà chúng chạm vào.

Dây thần kinh cùng với cơ bắp phục vụ gân như binh sĩ phục vụ thủ lãnh; và gân phục vụ “giác quan chung” như thủ lãnh phục vụ trưởng quản, và “giác quan chung” này phục vụ linh hồn như trưởng quản phục vụ quân vương.

Do đó, khớp xương tuân theo hệ thần kinh, hệ thần kinh tuân theo cơ bắp, cơ bắp tuân theo gân, gân tuân theo “giác quan chung” và “giác quan chung” là trụ sở của tâm hồn, còn kí ức là kẻ điều động của nó với công năng đón nhận những ấn tượng được dùng như những tiêu chuẩn để giám định.

Giác quan phục vụ linh hồn ra sao, mà không phải linh hồn phục vụ giác quan, và ở đâu giác quan thiếu săn sóc cho linh hồn, thì linh hồn ở trong một đời sống như thế thiếu đi khái niệm về chức năng của giác quan này, như ta thấy trong trường hợp của người câm hoặc người mù bẩm sinh.

Về mười chức năng của mắt mà hoạ sĩ phải quan tâm

Hội hoạ mở rộng cả mười chức năng của mắt; đó là, bóng tối, ánh sáng, thể chất, màu sắc, hình dạng, vị trí, xa, gần, động, và tĩnh. Tác phẩm nhỏ của tôi sẽ đan bện các chức năng này vào với nhau, nhắc nhở người hoạ sĩ dựa theo những quy luật nào và theo phương thức nào mà người ấy nên mô phỏng vào nghệ thuật của mình mọi thứ này, miêu tả tác phẩm của tự nhiên và trang sức của thế giới.

(b)             Mắt

Con mắt là cửa sổ của linh hồn, là khí quan chính, nhờ đó sự hiểu biết có được cái nhìn toàn diện và sâu sắc nhất về những công trình vô hạn của tự nhiên.

Giờ bạn có thấy rằng con mắt ôm lấy vẻ đẹp của toàn thế giới?... Con mắt bình thẩm và điều chỉnh mọi ngành nghệ thuật của nhân loại... Nó là vương tử của toán học, và những khoa học đặt nền móng trên nó đều tuyệt đối chắc chắn. Nó đã đo lường cự li và kích thước của các tinh tú; nó khám phá ra các nguyên tố và vị trí của chúng... nó sản sinh ra kiến trúc, phép phối cảnh và nghệ thuật thần diệu của hội hoạ.

Hỡi con mắt trác tuyệt, ngươi siêu việt hơn mọi thứ khác do Thượng đế sáng tạo! Phải tán tụng thế nào mới công bình đối với tính cao quý của ngươi? Dân tộc nào, ngôn ngữ nào có khả năng miêu tả đầy đủ được công năng của ngươi? Con mắt là cửa sổ của nhân thể qua đó nó cảm được theo cách của nó, và hân thưởng vẻ đẹp của thế giới. Nhờ con mắt, linh hồn thoả mãn ở lại trong ngục tù thân thể, vì thiếu nó ngục tù thân thể là sự nhục hình.

Ôi tuyệt diệu, Ôi tính tất yếu lạ kì, với lí tính tối cao, ngươi thúc bách mọi hiệu quả trở thành kết quả trực tiếp từ nguyên nhân của chúng; và bằng một quy luật tối cao và bất khả thu hồi, mọi hành động tự nhiên đều phục tùng ngươi bằng tiến trình khả dĩ ngắn nhất. Ai tin một không gian nhỏ đến thế lại có thể chứa đựng những hình ảnh của cả vũ trụ? Ôi tiến trình phi thường! Tài năng nào có thể giúp thâm nhập một tự tính của những thứ như thế? Miệng lưỡi nào có tài mở phơi về một kì quan vĩ đại đến thế? Quả thực không có! Chính là kì quan này dẫn cuộc thuyết ngôn của con người tới sự công nhận về những sự vật phi phàm. Những hình dạng ở đây, những màu sắc ở đây, tất cả mọi hình ảnh ở đây về mọi phần của vũ trụ đều thu vào một điểm. Điểm rất tuyệt diệu ấy là gì? Ôi kì diệu, ôi tính tất yếu lạ kì – bằng quy luật, ngươi thúc ép mọi hiệu quả thành kết quả trực tiếp từ nguyên nhân của nó qua đường ngắn nhất. Đây là những phép lạ... những hình thể đã đánh mất, hỗn hợp với nhau trong một không gian rất nhỏ, nó có thể tái tạo và tái kết hợp bằng sự khuếch trương. Hãy mô tả trong cơ thể học của bạn xem coi tỉ lệ giữa những đường kính của các thấu kính (spetie) trong con mắt và cự li từ những thứ này cho đến những thấu kính thuỷ tinh.

Nhờ con mắt mà vẻ đẹp thế giới được ánh hiện và tính đặc sắc đó hễ ai chấp nhận mất nó là tự mình tước đi việc tái hiện mọi tác phẩm của tự nhiên. Linh hồn hài lòng chịu giam mình trong thân thể con người, nhờ đôi mắt, chúng ta có thể nhìn thấy những sự vật này; qua đôi mắt, mọi vật đa dạng trong tự nhiên được trình hiện với linh hồn. Ai mất đi đôi mắt, kẻ ấy để lại linh hồn mình trong một ngục tù tăm tối không hi vọng còn thấy lại mặt trời và sự quang minh của cả thế giới; Với bao nhiêu người, màn đêm thật đáng ghét tuy chỉ là ngắn hạn; họ sẽ ra sao nếu bóng đêm ấy là đồng bạn suốt đời của họ?

Trong không trung tràn ngập vô số hình ảnh vật thể được phân bố cùng khắp, và tất cả vật thể này tái hiện trong tất cả, tất cả trong một, và tất cả trong mỗi. Vì thế, nếu hai tấm gương được đặt đối diện nhau một cách chính xác, thì tấm thứ nhất sẽ phản chiếu trong tấm thứ hai và tấm thứ hai phản chiếu trong tấm thứ nhất. Giờ thì tấm thứ nhất được phản chiếu trong tấm thứ hai mang theo hình ảnh của nó cùng tất cả những hình ảnh phản chiếu trong nó, trong đó có hình ảnh của tấm gương thứ hai; và cứ như thế nó tiếp tục từ hình ảnh tới hình ảnh cho tới vô tận, như vậy, mỗi tấm gương có vô số những tấm gương trong nó, mỗi tấm này nhỏ hơn tấm trước, và tấm này ở bên trong tấm khác. Qua ví dụ này, rõ ràng chứng minh rằng mỗi vật thể truyền đạt hình ảnh của nó tới tất cả nơi nào nó có thể thấy được, và ngược lại, vật thể này có khả năng tiếp nhận vào bản thân nó tất cả những hình ảnh của những vật thể đối diện với nó.

Bởi vậy, con mắt truyền đạt hình ảnh của nó qua không trung tới mọi vật thể đối diện với nó, và cũng đón nhận chúng trên bề mặt của nó, từ đó, cái “giác quan chung” tiếp nhận chúng và xem xét, rồi tiếp nạp những gì vừa ý vào kí ức.

Vì thế, tôi cho rằng những năng lực vô hình của ảnh tượng trong mắt có thể phóng chiếu bản thân chúng tới đối tượng giống như phóng chiếu những hình ảnh của đối tượng tới đôi mắt.

Một ví dụ về cách những hình ảnh của vạn vật lan truyền qua không trung có thể thấy được nếu một số tấm gương được đặt theo vòng tròn, và như vậy chúng phản ánh lẫn nhau vô số lần. Vì khi hình ảnh của một tấm gương đạt tới tấm gương khác thì nó dội lại về nguồn và rồi trở nên nhỏ hơn rồi dội lại tới vật thể và rồi quay trở lại, và cứ như thế với số lần vô hạn.

Nếu ban đêm, bạn đặt một ngọn đèn giữa hai tấm gương phẳng cách nhau một cubit [độ dài khoảng một cánh tay], bạn sẽ thấy trong mỗi tấm gương này có vô số những ngọn đèn, lần lượt cái này nhỏ hơn cái kia.

Nếu ban đêm, bạn đặt một ngọn đèn giữa những bức tường của một căn phòng, mỗi phần của tường sẽ nhuốm những hình ảnh từ ngọn đèn này, và tất cả những phần nào trực tiếp lộ ra sẽ được nó thắp sáng... ví dụ này thậm chí còn hiển nhiên hơn khi những tia nắng mặt trời truyền đi qua tất cả những vật thể và đi vào phần nhỏ nhất của mỗi vật thể, và mỗi tia chuyển tới đối tượng hình ảnh về nguồn của nó.

Mỗi vật thể đơn độc tự làm đầy hết thảy không trung bao quanh bằng những hình ảnh của nó, và cùng không trung này đồng thời có thể đón nhận vào bản thân nó những hình ảnh của vô kể những vật thể khác bên trong nó, được chứng minh qua những ví dụ này; và mỗi vật thể có thể thấy trong toàn bộ của nó khắp toàn thể khí quyển này, và trong mỗi phần nhỏ nhất của nó, và khắp toàn thể và trong mỗi phần nhỏ nhất; mỗi phần trong tất cả, và tất cả trong mỗi phần.

Nếu vật thể ở đằng trước con mắt gửi hình ảnh của nó tới con mắt, thì con mắt cũng gửi hình ảnh của nó tới vật thể; cho nên không một phần nào của vật thể bị mất đi trong những hình ảnh phát sinh từ đó với bất kì lí do nào dù trong mắt và trong vật thể. Do đó, chúng ta có thể tin rằng, chính tính chất và năng lực của không gian phát quang đã thu hút và tiếp nhận hình ảnh của vật thể ở bên trong nó hơn là tính chất của vật thể gửi hình ảnh của chúng qua không gian. Nếu vật thể đối diện với con mắt phát xạ hình ảnh của nó tới con mắt, thì con mắt cũng phải làm y như thế với vật thể; từ đó, có vẻ như những hình ảnh này là những năng lực phi vật thể. Nếu phi vật thể như thế, hẳn thiết yếu là mỗi vật thể nhanh chóng trở nên nhỏ hơn; bởi vì mỗi vật thể xuất hiện bằng hình ảnh của nó trong khí quyển ở phía trước nó; cũng chính là toàn bộ vật thể trong toàn thể khí quyển và tất cả trong từng phần; có thể nói, khí quyển đó vốn có khả năng tiếp nạp vào bản thân nó những tuyến thẳng và tuyến phát xạ của hình ảnh do những vật thể truyền tới. Vì thế, phải thừa nhận rằng chính tính chất của khí quyển này tự nó tìm ra cách để những vật thể thu hút tới bản thân nó như một thỏi nam châm với những hình ảnh của vật thể mà nó định vị trong đó.

Hãy chứng minh bằng cách nào tất cả vật thể, đặt ở một vị trí, tất cả đều ở mọi nơi và tất cả đều ở từng phần.

Tôi cho rằng, nếu phía trước của một toà nhà hoặc một quảng trường nào đó hoặc cánh đồng được mặt trời chiếu sáng có một căn nhà đối diện với nó, và nếu ở phía trước không đối diện với mặt trời, bạn khoét một lỗ tròn nhỏ, tất cả những vật thể được chiếu sáng sẽ truyền hình ảnh của chúng xuyên qua cái lỗ này và sẽ hiển hiện bên trong căn nhà lên trên bức tường đối diện phải nên có màu trắng, và những hình ảnh sẽ có ở đó chuẩn xác nhưng lộn ngược; và nếu ở vài nơi trên cùng bức tường bạn khoét những lỗ tương tự, bạn sẽ có cùng kết quả từ mỗi cái lỗ.

Vì thế, những hình ảnh của những vật được chiếu sáng đều ở tất cả mọi nơi trên bức tường này và tất cả trong từng phần nhỏ nhất của nó. Lí do là – chúng ta biết rõ cái lỗ này phải cho phép một lượng ánh sáng đi vào căn nhà nói trên và ánh sáng được nó cho phép bắt nguồn từ một hoặc nhiều vật thể phát quang. Nếu những vật thể này có nhiều màu sắc và hình dạng khác nhau thì những tia tạo nên hình ảnh có những màu sắc và hình dạng khác nhau và sự trình hiện trên bức tường sẽ có những màu sắc và hình dạng khác nhau.

Vòng ánh sáng nằm trong trung tâm của lòng trắng con mắt vốn thích ứng để nắm bắt vật thể. Cũng vòng tròn này bao gồm một điểm đen. Đây là dây thần kinh chi phối bị xuyên thấu, và xâm nhập vào vị trí của những năng lực bên trong nơi mà những ấn tượng được tiếp nhận và phán đoán được hình thành do “giác quan chung”.

Những vật thể nào đối lập với mắt thì gửi những tia hình ảnh theo cách thức nhiều xạ thủ đang nhắm bắn qua nòng khẩu súng. Kẻ nào trong số họ ở tuyến thẳng với hướng nòng súng thì có cơ bắn trúng mục tiêu hơn bằng mũi tên. Cũng vậy với những vật thể đối điện với mắt, chúng sẽ truyền trực tiếp hơn tới giác quan vốn cùng tuyến với dây thần kinh bị xuyên thấu.

Dịch thể nằm trong ánh sáng và bao quanh trung tâm màu đen của mắt tác dụng giống như đoàn chó săn truy đuổi và làm giật mình con mồi để cho kẻ đi săn bắt được. Cũng vậy, dịch thể (humour) bắt nguồn từ năng lực của cơ quan tri giác (imprensiva) và nhìn thấy nhiều thứ mà không nắm giữ chúng, bất ngờ quay hướng tới tín hiệu trung tâm và tiếp tục đi theo tuyến này tới giác quan và từ đây nắm bắt những hình ảnh và giam giữ tuỳ ý trong nhà tù kí ức của nó.

Mọi vật thể cùng chung, và mỗi vật thể tự thân, phát tán ra không trung bao quanh vô số những hình ảnh với tất cả trong tất cả và tất cả trong mỗi phần, mỗi hình ảnh truyền đạt tính chất, màu sắc, và hình thể của vật thể sản sinh ra nó. Có thể thấy rõ ràng rằng tất cả vật thể tràn khắp mọi khí quyển bao quanh bằng những hình ảnh của chúng tất cả trong mỗi phần như chất thể, hình thể, và màu sắc; điều này cho thấy bằng những hình ảnh đa dạng của nhiều vật thể được tái tạo bằng việc truyền qua một sự xuyên thấu (perforation) đơn độc, từ đó các tuyến được tạo ra để giao nhau tạo nên những hình kim tự tháp đảo ngược từ những vật thể, vì vậy, những hình ảnh của chúng phản chiếu lộn ngược trên mặt bằng tối đen (đối diện với chỗ xuyên thấu).

Một thí nghiệm, cho thấy cách những vật thể truyền đi hình ảnh hay hình tượng của chúng, bằng sự giao nhau ở trong mắt bên trong thuỷ tinh thể.

Điều này cho thấy khi hình ảnh của vật thể được chiếu sáng xâm nhập vào căn buồng rất tối bởi lỗ tròn nhỏ nào đó. Tiếp theo, bạn sẽ tiếp nhận những hình ảnh này trên một tấm giấy trắng đặt bên trong căn buồng tối này khá gần với cái lỗ; và bạn sẽ thấy tất cả vật thể trên mặt giấy trong những hình thể và màu sắc của chính chúng, nhưng nhỏ hơn; và chúng sẽ bị lộn ngược do chính sự giao nhau. Những hình ảnh này, được truyền đi từ một nơi được mặt trời chiếu sáng, như thể thực sự được vẽ trên tấm giấy này, và nó phải cực kì mỏng và nhìn từ phía sau. Và hãy để một sự xuyên thấu nhẹ tạo ra trên tấm thiếc thật mỏng.

Cho abcde là những vật thể được mặt trời chiếu sáng và hoặc phía trước của căn buồng tối trong đó cái lỗ là nm. Cho st là tấm giấy chắn những tia hình ảnh của những vật thể này và lật chúng lộn ngược bởi vì những tia chiếu thẳng của a bên phải trở thành k bên trái, và e bên trái trở thành f bên phải; và cũng xảy ra y như vậy bên trong đồng tử.

Tính tất nhiên đã quy định rằng mọi hình ảnh của những vật thể ở phía trước con mắt sẽ giao nhau trên hai bình diện. Một trong những sự giao nhau này ở trong đồng tử, còn cái kia giao nhau ở trong lăng kính thuỷ tinh thể; và nếu trường hợp không phải như thế, thì con mắt không thể nào thấy con số vật thể rất nhiều đến như vậy... không hình ảnh nào, thậm chí của vật thể nhỏ hơn, đi vào con mắt mà không bị lộn ngược; nhưng khi nó xâm nhập vào thuỷ tinh thể thì nó một lần nữa đảo ngược và như vậy hình ảnh được phục hồi tới cùng vị trí bên trong mắt như cùng vật thể bên ngoài mắt.[3]

Con mắt không có khả năng phóng chiếu tự thân bằng những thị tuyến, thị lực, vì vừa khi nó mở mắt ra, thì bộ phận phía trước (của mắt) sinh ra sự lưu xuất tới vật thể, và điều này cần có thời gian. Và như thế, thị tuyến không thể truyền đi thật cao như mặt trời trong thời gian của một tháng khi con mắt muốn nhìn thấy nó. Và nếu thị tuyến có thể đạt tới mặt trời, như thế nó thiết yếu phải thường xuyên duy trì theo một tuyến liên tục từ mắt tới mặt trời và sẽ luôn phân tuyến ra sao cho giữa mặt trời và mắt tạo nên chân và đỉnh của một kim tự tháp. Trong trường hợp này, nếu con mắt bao gồm một triệu thế giới, sẽ không ngăn cản việc bị tiêu hao trong việc phóng chiếu năng lực của nó; và nếu năng lực này phải đi qua không gian như mùi hương, thì gió sẽ hoà nó và đưa nó tới một nơi khác. Nhưng chúng ta (thực sự) nhìn thấy toàn khối mặt trời với cùng tính mau lẹ giống như (một vật thể) ở cự li một thước Ý, và thị lực không bị nhiễu bởi luồng gió cũng không bởi bất kì ngẫu nhiên nào khác.

Tôi cho rằng thị lực mở rộng qua những thị tuyến tới bề mặt của những vật thể không trong suốt, trong khi năng lực của những vật thể này mở rộng tới thị lực. Cũng vậy, mỗi vật thể tản ra không gian bao quanh với hình ảnh của nó; mỗi vật thể vừa đơn độc vừa đồng thời như nhau; và không chỉ chúng tản ra không gian đó bằng ngoại hình giống nhau của vật thể, mà cũng còn giống nhau về năng lực.

Ví dụ

Bạn sẽ thấy khi mặt trời ở bên trên trung tâm bán cầu hễ khi nào nó tự hiển thị những ngoại hình; và bạn cũng thấy phản chiếu từ những phát xạ cũng như hào quang do nhiệt của nó; và tất cả những năng lực này phát ra từ cùng một nguồn nhờ những tuyến phát xạ thoát ra từ vật thể của nó và chúng kết thúc nơi những vật thể mờ đục mà không khiến suy giảm nào ở nguồn.

Phản bác

Một số nhà toán học lập luận rằng không có năng lực tinh thần nào có thể phát tán ra từ mắt, bởi vì điều này không thể nào xảy ra mà không làm suy kém thị lực một cách đáng kể, và vì vậy họ cho rằng con mắt tiếp nhận chứ không phóng xuất bất cứ gì từ bản thân nó.

Ví dụ

Họ sẽ nói sao về xạ hương vốn luôn giữ một lượng lớn mùi đượm trong khí quyển bao quanh, và khi xạ hương chuyển đi xa nhiều dặm sẽ lan toả khắp thiên lí với mùi thơm đó mà bản thân không giảm bớt?

Hoặc họ sẽ nói rằng tiếng chuông ngân nga do quả lắc, hằng ngày đổ đầy hết cả vùng quê bằng âm thanh của nó, tất yếu phải làm hao tổn cái chuông hao tổn?

Gần như chắc chắn rằng, có những con người như thế – nhưng đủ rồi! Chẳng phải rằng có loại rắn gọi là lamia, hàng ngày người dân quê bị nó thu hút bởi ánh nhìn trừng trừng như thanh nam châm thu hút sắt thép, chim sơn ca vội đi tới cái chết bằng bài ca tang tóc?...  Người ta cho rằng những thiếu nữ có uy lực trong đôi mắt hấp dẫn ái tình của đàn ông.

(c)              Luật phối cảnh

Luật phối cảnh là cái cương và bánh lái của hội hoạ.

Hội hoạ đặt cơ sở trên phối cảnh, chính là một tri thức toàn diện về chức năng của mắt. Và chức năng này đơn thuần bao gồm việc tiếp nhận theo hình kim tự tháp những hình thể và màu sắc của mọi vật thể đặt phía trước nó. Tôi cho rằng, trong một kim tự tháp, bởi vì không có vật thể nào thật nhỏ tới mức nó không lớn hơn cái điểm mà những kim tự tháp này được tiếp nhận vào trong mắt. Do đó, nếu bạn mở rộng những tuyến từ diềm mép của mỗi vật thể khi chúng hội tụ, bạn sẽ mang chúng tới một điểm đơn độc, và những tuyến nói trên nhất thiết phải tạo thành một kim tự tháp.

Có ba nhánh về luật phối cảnh; nhánh thứ nhất xử lí với nguyên nhân giảm thiểu (biểu kiến) của vật thể khi chúng lùi xa khỏi con mắt, và được gọi là phối cảnh suy giảm; nhánh thứ hai bao gồm cách biến đổi màu sắc khi chúng lùi xa khỏi mắt; nhánh thứ ba và cuối cùng, giải thích vật thể nên xuất hiện ra sao để ít rõ rệt về tỉ lệ khi chúng ở xa hơn. Những tên gọi như sau: phối cảnh hình tuyến (linear), phối cảnh màu sắc, và phối cảnh tiêu biến (disappearance)[4].

Khoa học về hội hoạ xử lí với tất cả màu sắc của bề mặt vật thể và gồm cả hình dạng vật thể; và sự gần và xa tương đối của chúng; với những mức độ suy giảm được đòi hỏi khi khoảng cách dần gia tăng; và khoa học này là mẹ của phép phối cảnh, đó là khoa học về thị tuyến (visual rays). Phối cảnh chia thành ba bộ phận, bộ phận thứ nhất xử lí việc dựng hình của vật thể; bộ phận thứ nhì xử lí việc giảm sắc độ của màu sắc khi chúng lùi xa; bộ phận thứ ba xử lí việc đánh mất độ rõ ràng tuỳ vào những khoảng cách khác nhau. Bộ phận thứ nhất chỉ xử lí với đường nét và ranh giới của vật thể được gọi là hình hoạ (drawing), nghĩa là hình tượng của bất kì vật thể nào. Từ nó, nảy sinh một khoa học khác xử lí với bóng tối và ánh sáng, cũng gọi là cách phối hợp sáng tối (chiaroscuro), và việc này cần nhiều giải thích.

Luật phối cảnh không gì khác ngoài việc nhìn một địa điểm từ phía sau tấm kính, nhẵn và thật trong suốt, trên bề mặt ấy mọi vật có thể được đánh dấu từ sau tấm kính. Những vật tiếp cận với điểm của mắt trong hình kim tự tháp, và những kim tự tháp này giao nhau trên bề mặt tấm kính.

Phương pháp vẽ một vật thể nổi bật vào ban đêm

Hãy đặt một tấm giấy đừng quá trong suốt ở giữa vật thể và ngọn đèn, bạn có thể vẽ nó rất tuyệt.

Mỗi dạng hình thể, trong mức độ nó tác động hiệu quả tới con mắt, gồm ba thuộc tính; là khối (mass), hình dạng, và màu sắc; và khối có thể nhận ra ở khoảng cách lớn hơn từ nguồn của nó hơn là cả màu sắc cả hình dạng. Màu cũng lại dễ nhận thấy ở khoảng cách xa hơn là hình dạng, nhưng quy luật này không áp dụng cho những vật phát quang.

Phối cảnh

Trong số những vật thể có kích thước bằng nhau, những vật xa nhất với mắt sẽ thấy nhỏ nhất.

Trong một số vật thể có kích thước và sắc độ bằng nhau, những vật xa nhất sẽ hiện ra nhạt nhất và nhỏ nhất.

Trong một số vật thể, tất cả có độ lớn bằng nhau và xa bằng nhau, thì vật được thắp sáng nhất sẽ hiện ra với mắt như gần nhất và lớn nhất.

Trong những bóng có độ sâu bằng nhau thì những bóng nào gần nhất với mắt sẽ có vẻ ít sâu nhất.

Một vật màu đen sẽ hiện vẻ xanh lam hơn về tỉ lệ khi có khí quyển sáng hơn giữa nó và mắt, như có thể thấy trong màu của bầu trời.

Tôi yêu cầu xem điều này được thừa nhận (như là định đề) –  để phát biểu rằng rằng mọi tia băng qua không khí với mật độ bằng nhau đi theo đường thẳng từ nguồn sáng tới vật thể hoặc địa điểm mà nó dội vào.

Trong không trung tràn đầy vô hạn những đường thẳng giao thoa và đan bện lẫn nhau, và tuyến này không chiếm cứ vị trí của tuyến khác. Chúng thay mặt cho bất kì vật thể nào về cái hình dạng chân thực sản sinh ra chúng.

Thực thể của khí quyển tràn đầy vô số những hình kim tự tháp phát xạ được sản sinh bởi những vật thể tồn tại trong nó. Những hình kim tự tháp này giao thoa và băng qua nhau với sự hội tụ độc lập mà không gây trở ngại cho nhau và thông qua tất cả khí quyển bao quanh.

Mặt phẳng thẳng đứng biểu thị bằng đường thẳng góc và được hình dung như thể được đặt ở phía trước của điểm chung, là nơi tập hợp của những hội tụ hình kim tự tháp. Và mặt phẳng này  cho thấy có cùng quan hệ với điểm chung này giống như ở mặt phẳng thuỷ tinh, trên đó bạn vẽ những vật thể khác nhau mà bạn thấy xuyên qua nó. Vậy, những vật thể được vẽ ra sẽ nhỏ hơn nhiều so với vật thể gốc, giống như không gian giữa tấm kính và con mắt thì nhỏ hơn so với không gian giữa tấm kính và những vật thể.

Nếu con mắt hướng vào trung điểm của một đường đua với hai con ngựa đang chạy tới đích dọc theo những tuyến song song của đường đua, sẽ trông như thể chúng đang chạy để gặp được nhau. Điều này, như đã nói, xảy ra bởi vì hình ảnh những con ngựa đang chuyển động in lên con mắt hướng về trung tâm bề mặt của đồng tử.

Về cái điểm trong mắt, có thể hiểu thật dễ hơn nếu bạn nhìn vào con mắt của ai đó, bạn sẽ thấy hình ảnh của bạn trong đó. Vậy, hãy hình dung hai tuyến bắt đầu từ hai cái tai của bạn và tới thẳng hình ảnh hai cái tai mà bạn thấy trong mắt người khác. Bạn sẽ nhận ra rõ rệt rằng những tuyến này hội tụ theo cách chúng sẽ gặp ở một điểm không quá xa với hình ảnh của bạn soi gương trong mắt.

Và nếu bạn muốn đo lường sự giảm thiểu của hình kim tự tháp trong không trung vốn chiếm cứ không gian thấy được ở giữa vật thể nhìn thấy và con mắt, bạn phải đo nó dựa theo biểu đồ ở trên. Hãy cho mn là một ngọn tháp, và ef là một cây gậy mà bạn phải di chuyển tới và lui cho đến khi hai điểm mút cùng của nó tương ứng với hai điểm mút cùng của tháp; tiếp theo, mang nó lại gần hơn tới mắt, ở cd và bạn sẽ thấy hình ảnh của tháp dường như nhỏ hơn như ở tại to. Tiếp theo, mang nó lại gần hơn tới mắt, và bạn sẽ thấy cây gậy phóng chiếu xa bên ngoài hình cái tháp,... và như thế bạn sẽ nhận thấy rằng, khi di chuyển xa hơn một chút ở bên trong những tuyến sẽ phải hội tụ ở một điểm.

Chỉ một tuyến không giao nhau trong số tất cả những tuyến đạt tới thị lực, và tuyến này không có chiều kích cảm nhận được, bởi vì nó là một tuyến toán học xuất phát từ một điểm toán học không có chiều kích.

Ta có ab là mặt phẳng [bức hình] thẳng đứng, và r là điểm của những hình kim tự tháp kết thúc trong mắt và n là điểm giảm thiểu luôn luôn theo một tuyến thẳng đối lập với con mắt và luôn di động khi con mắt di động – hệt như khi một cây gậy di động thì cái bóng của nó cũng di động, đúng như khi chiếc bóng di động cùng với vật thể. Và một trong hai điểm là đỉnh của những hình kim tự tháp có những đáy chung ở những mặt bằng thẳng góc chen nhau. Nhưng, mặc dù những đáy của chúng đều bằng nhau, các góc của chúng lại không bằng nhau bởi vì điểm giảm thiểu là tận cùng của một góc nhỏ hơn với góc của mắt. Nếu bạn hỏi tôi: “Dùng kinh nghiệm thực tiễn nào bạn có thể cho tôi thấy những điểm này? Giải đáp của tôi – liên hệ đến điểm suy giảm di động theo bạn – khi bạn bước đi bên một cánh đồng đã cày bừa, hãy nhìn vào những luống cày thẳng đi xuống cùng với những điểm mút cùng của chúng tới con đường nơi bạn đang bước đi, và bạn sẽ thấy rằng mỗi cặp luống cày trông như thể chúng cố gắng tới gần hơn và gặp ở điểm mút cùng [xa hơn]...

[1] Lí thuyết này nguyên thuỷ được đề xướng trong De Anima (Về Linh hồn) của Aristotle.

[2] Lí thuyết này đầu tiên được đề xuất do triết gia Hi-lạp Aristotle trong De Anima, khoảng 350 trước CN.

[3] Hình ảnh tạo trên võng mạc thì đảo lộn, nhưng chính não bộ chứ không phải thấu kính chuyển vị hình ảnh và làm cho chúng ta nhìn thấy sự vật đúng vị trí của chúng. Trong hình minh hoạ, Leonardo nhận thức thấu kính như là quả cầu ở trung tâm của nhãn cầu.

[4] Trong hội hoạ hiện đại, hai đề mục cuối này được mô tả bằng các thuật ngữ, những sắc độ (values) và bao quanh (envelopment).