Sophie Trịnh

Có những lúc, tôi cảm thấy sợ hãi cho nghệ thuật không phải vì công chúng thờ ơ, mà vì người lên tiếng về nó lại là những kẻ không biết mình đang nói gì.

Một xã hội không thể khai sáng nếu kẻ cầm đèn cũng mù, nhưng đáng buồn là trong đời sống nghệ thuật Việt Nam hôm nay, ánh sáng đang bị thay bằng đèn màu của ngôn từ, lấp lánh, nhưng giả.

Và giữa những ánh đèn ấy, ta thấy nổi bật lên một kiểu nhân vật quen thuộc: Nguyễn Thanh Sơn, người viết giỏi, biết dùng chữ, biết câu cú, biết tạo hiệu ứng, nhưng không biết nhìn.

Ông đến với hội họa bằng giọng điệu của một “người hiểu biết”, nhưng nói bằng thứ ngôn ngữ của một người làm truyền thông, quảng cáo, nơi điều quan trọng không phải là hiểu, mà là nói cho hay.

Và bi kịch bắt đầu từ đó.

Khi hội họa bị kể lại như một truyện ngắn

Những bài viết của ông Sơn, từ “Bùi Tiến Tuấn – Biến tấu của lụa”, “Cái giả của nỗi đau – Phạm Trần Việt Nam và ảo tưởng của hình thức”, đến “Tự Sự hay Tự Họa?” về Tào Linh, có một điểm chung: văn chương tuyệt đẹp, nhưng hoàn toàn vô minh về thị giác.

Ông miêu tả tranh như đang kể chuyện tình: “Lụa biết thở, ánh sáng rì rầm, sơn dầu ngân như trí nhớ…”.

Nghe rất hay, rất mềm, nhưng nếu đem đọc trước một sinh viên mỹ thuật, họ sẽ bối rối: “Thầy ơi, vậy ánh sáng nằm ở đâu? Bố cục ra sao? Cấu trúc màu thế nào?”

Không ai trả lời được, vì đó không phải phê bình, mà là thơ mô tả cảm xúc.

Phê bình mà không đọc được cấu trúc của hình, bố cục của khối, nhịp điệu của sáng tối, thì dù viết bao nhiêu chữ vẫn chỉ là người mù đang miêu tả cầu vồng bằng trí tưởng tượng.

Khi sự tự tin vượt xa hiểu biết

Ông Sơn có thể là người viết văn tốt, nhưng không hiểu rằng hội họa không phải là thứ để “kể”, mà là thứ để “thấy.”

Điều khiến giới nghệ thuật mệt mỏi không phải là ông sai, mà là ông sai với sự tự tin của người tin rằng mình đúng.

Ông thường xuyên mượn những khái niệm nghe sang miệng như “abstraction lyrique”, “thiền họa hiện đại”, “tinh thần ukiyo-e” để tạo vẻ uyên bác. Nhưng với ai hiểu nghề, đó là sự trộn lẫn tai hại giữa khái niệm và ngôn từ.

“Abstraction lyrique” là trừu tượng cảm tính phương Tây sau Thế chiến II, “ukiyo-e” là in mộc bản Nhật thế kỷ 18, còn “thiền họa hiện đại” lại thuộc một truyền thống Á Đông hoàn toàn khác.

Gộp cả ba vào một họa sĩ Việt Nam chỉ cho thấy sự lẫn lộn tri thức và lộng ngôn của người không có gốc.

Nói cách khác: ông không biết mình đang nói về ai và đang đứng ở đâu trong bản đồ lịch sử mỹ thuật, nhưng lại nói bằng giọng của kẻ đã “nhìn hết.”

Đó không còn là tự tin, mà là tự mãn của người không biết giới hạn của mình.

Khi không hiểu gì về nghệ thuật đương đại mà dám phán hậu hiện đại

Đỉnh điểm của sự lệch lạc nằm trong bài viết về Phạm Trần Việt Nam.

Một nghệ sĩ trẻ đang đi trong dòng chảy của nghệ thuật đương đại, nơi chất liệu, vật thể và ý niệm hòa làm một, lại bị ông quy kết rằng “giả”, “phô thương tích”, “bạo lực kỹ thuật”, “thiếu ánh sáng của linh hồn”.

Những câu nói ấy, nghe qua tưởng sâu, nhưng thực chất chỉ bộc lộ sự không hiểu gì về bản chất của nghệ thuật hiện đại, càng không hiểu nổi hậu hiện đại.

Hội họa hiện đại, từ đầu thế kỷ 20, đã rời bỏ cái đẹp kinh viện.

Nghệ thuật đương đại, từ hậu 1970, rời bỏ chính hội họa để đi vào ý niệm, khái niệm, vật chất và ngôn ngữ xã hội.

Ở đó, “bạo lực chất liệu” không phải là sai, mà là một phương thức phản ánh.

“Giả” không phải đối lập với “thật”, mà là một tầng nghĩa của sự tự ý thức về tính trình diễn trong sáng tạo.

Phạm Trần Việt Nam không “phô diễn thương tích”; anh giải phẫu nỗi đau bằng ngôn ngữ vật chất.

Nhưng ông Sơn, với lối tư duy đạo đức học, lại đọc nó như một trò phô trương cái tôi.

Bởi trong đầu ông, nghệ thuật vẫn phải “đẹp, yên, nhân hậu”, vẫn còn đứng ở cột mốc của thế kỷ 19 mà phán về thế kỷ 21.

Nói một cách buồn bã: ông không hiểu ngôn ngữ tạo hình của hiện đại, cũng chẳng hiểu tư duy khái niệm của hậu hiện đại, nhưng lại phán như đúng rồi.

Và phán bằng giọng của một người làm truyền thông một chiều, tin rằng mình đang “khai sáng”, trong khi thực ra chỉ đang tung thêm một màn khói mù lên bầu trời vốn đã đục.

Khi công chúng bị ru ngủ bằng mỹ từ

Những bài viết ấy, đầy chữ đẹp, khiến công chúng tưởng mình được khai sáng, nhưng thật ra chỉ được ru ngủ.

Nghe những câu như “lụa ngân như hơi thở”, “ánh sáng có âm học”, người đọc thấy thăng hoa, nhưng họ không hiểu gì thêm về tranh, về ánh sáng, về hình thể.

Họ chỉ biết “thấy hay” mà không biết “nhìn”.

Và khi công chúng không còn phân biệt giữa phê bình và kể chuyện, giữa hiểu và cảm, nghệ thuật mất luôn người nghe thật.

Phê bình trở thành nghi lễ của sự ngây ngất.

Nó không dẫn đường, nó chỉ dắt tay người ta đi vòng quanh cái tôi của người viết.

Khi tri thức bị thay bằng giọng điệu

Cái đáng sợ nhất không phải là ông Sơn không biết, mà là ông dùng giọng của kẻ biết tất cả.

Giọng văn ấy, tưởng sang trọng, thực ra lại ngạo mạn trong sự thiếu nền tảng.

Nó là thứ giọng của truyền thông: chắc nịch, đơn tuyến, hiệu ứng, slogan hóa.

Nhưng nghệ thuật không phải quảng cáo.

Hội họa không phải sản phẩm để “bán bằng lời”.

Khi ngôn ngữ truyền thông xâm chiếm diễn ngôn phê bình, nghệ thuật bị biến thành một chiến dịch PR cảm xúc.

Và công chúng, thay vì được mở mắt, chỉ được tẩm liệm bằng từ ngữ.

Một xã hội nguy hiểm khi người mù chỉ đường

Tôi không ghét Nguyễn Thanh Sơn; tôi chỉ buồn cho ông và cho chúng ta.

Bởi lỗi không chỉ ở ông, mà ở cả xã hội đã đưa người không có nhãn quan thị giác lên làm người dẫn đường cho hội họa.

Ở một đất nước mà “người viết hay” được tin hơn “người nhìn giỏi”, nghệ thuật sớm muộn gì cũng bị giam trong cái lồng của ngôn từ.

Chúng ta đang sống trong một thời mà người mù chữ về hình dạy người khác cách thấy, còn người họa sĩ thì sợ viết, và người viết thì tưởng mình vẽ được bằng lời.

Một xã hội như thế, thật khó mà không cảm thấy vừa nực cười, vừa đáng thương.

Lời nhắc cuối cùng cho cả ba phía

- Với người cầm bút: Hãy nhìn trước khi nói. Hãy học im lặng trước khi giảng giải. Đừng biến ngôn từ thành tấm rèm che tri thức.

- Với họa sĩ: Hãy học cách chủ động kể câu chuyện của mình, để tác phẩm được đặt trong đúng bối cảnh và cảm hứng mà nó sinh ra.

- Với công chúng: Hãy nghe ít đi, nhìn nhiều hơn. Tin vào mắt, không vào giọng.

Nguyễn Thanh Sơn không phải hiện tượng lạ, mà là biểu tượng của một căn bệnh văn hóa: khi ngôn từ lên ngôi, còn hiểu biết thì biến mất.

Khi tri thức bị thay bằng giọng điệu, còn phê bình trở thành sân khấu của những kẻ không biết nhìn.

Và trong khi những người mù thị giác đang múa bút, ánh sáng, linh hồn của hội họa, đang dần tắt đi trong đôi mắt người xem.

Phê bình, nếu không giúp ta nhìn rõ hơn, thì chỉ là một trò diễn của sự mù.

Và bi kịch lớn nhất của nghệ thuật hôm nay, là những kẻ không hiểu gì lại đang dạy người khác cách hiểu.

Sophie Trịnh