Cameron Shingleton

Đỗ Hồng Nhung dịch

Dù được giới thiệu là tiểu thuyết, cuốn sách mới nhất của Ocean Vương lại mang đến cảm giác giống như tự truyện hơn – một kiểu nhật ký được viết lại bằng trí tưởng tượng. Nối bước thành công vang dội của "Một thoáng ta rực rỡ ở nhân gian", “Hoàng đế Hoan lạc” (The Emperor of Gladness – EG) tiếp tục kể câu chuyện của những nhân vật Việt Nam trong cuốn sách trước.

Tuy nhiên, lần này tiêu điểm đã chuyển từ lý do Vương và gia đình rời Việt Nam đi Mỹ, sang cuộc sống của họ trong môi trường mới. Trong khi cuốn sách trước tái hiện lịch sử gia đình rời rạc một cách giàu trí tưởng tượng, EG không ngừng tập trung vào hiện tại của nước Mỹ – một hiện tại không hề tươi đẹp. Về mặt hình ảnh, đó là khung cảnh những vùng ngoại ô, những con đường xuyên bang, quán ăn nhanh, cửa hàng lớn, những dãy nhà ven đường, tất cả nằm giữa một thế giới tự nhiên bị tàn phá. Về mặt con người, cuộc sống của các nhân vật không phải là những tuyệt vọng thầm lặng, [như Thoreau từng nói về cuộc sống của hầu hết mọi người], mà là một sự tuyệt vọng công khai và thực sự rất ồn ào.

Câu chuyện diễn ra tại một thị trấn nhỏ có cái tên hư cấu "East Gladness" (Phía Đông Hoan lạc) – một địa điểm tưởng tượng nằm bên lề xã hội, ở bờ Đông nước Mỹ, nơi tác giả lớn lên. Hải, hay "Hai", rõ ràng là bản sao khác của Ocean Vương, một thanh niên người Việt mười chín tuổi với cuộc sống vốn đã bế tắc. Bên cạnh mối quan hệ giàu yêu thương mà cũng đầy căng thẳng với mẹ, anh còn có một người dì đang ngồi tù vì tội gian lận bảo hiểm, một người em họ sống mơ mơ hồ hồ, cùng bà ngoại quá cố luôn hiện hữu trong cuộc đời anh. Anh còn phải vật lộn với chứng nghiện opioid [loại thuốc giảm đau – Văn Việt] và cú tự tử của người tình đồng tính cách đây không lâu. Đầu truyện, anh đã bỏ ngang đại học và đau khổ đến mức muốn kết liễu mạng sống. Một người phụ nữ lớn tuổi, Grazina, khi nhìn thấy anh định nhảy cầu, đã khuyên nhủ anh.

Grazina, một người Mỹ gốc Lithuania sống cô đơn và bần hàn, đã cho Hải ở nhờ. Quan trọng hơn, bà cho anh việc làm để bớt đắm chìm trong nỗi đau của mình. Người phụ nữ tốt bụng bị chứng Alzheimer giai đoạn cuối, và những ký ức kinh hoàng thời thế chiến thứ hai ở châu Âu, thường xuyên hành hạ. Như thể tình cờ, Hải đảm nhận vai trò y tá nội trú của Grazina. Sự đồng cảm giữa hai con người khác xa nhau nhưng cùng cảnh sống dưới đáy xã hội đã tạo nên cho EG một trong những trung tâm cảm xúc.

Trung tâm cảm xúc còn lại đặt ở đội ngũ nhân viên trong cửa hàng thức ăn nhanh địa phương, Home Market Chicken, nơi Hải tìm được việc làm. Tình đồng chí của nhóm Home Market càng làm nổi bật thêm mối quan hệ giữa Hải với người phụ nữ châu Âu bị sang chấn tâm lý luôn khiến anh nhớ đến bà ngoại của mình. Ở quán có Wayne, một đầu bếp béo tròn đã mất con trai; Maureen, kẻ nghiện rượu mê thuyết âm mưu nhưng có trái tim nhân hậu; một nữ quản lý cay nghiệt được biết đến với cái tên kinh khủng là "BJ"; cùng với Sony – anh họ của Hải – một người bị lịch sử Mỹ ám ảnh, cũng rất nhân hậu nhưng phải gánh vác nhiều vấn đề cần giải quyết. Sau khi giới thiệu nhóm nhân vật ngoài lề này, Ocean Vương tiếp tục mang đến cho chúng ta 250 trang hỗn loạn miêu tả đủ loại sự cố trong ngành dịch vụ bế tắc mà họ phải bám trụ.

Giống như Grazina, nhóm nhân viên Home Market được khắc họa sống động, nhưng tính cách nhân vật không phát triển nhiều. Những cuộc phiêu lưu của họ với Hải đôi khi hài hước, nhưng có lúc cũng mệt mỏi, nhàm chán. Quản lý khu vực ghé tiệm ăn càng khiến cuộc sống của nhóm khốn khổ tột cùng. (Những kẻ sở hữu quyền lực hay tiền bạc trong EG đều kinh khủng, lố bịch theo kiểu hoạt hình). Cả nhóm lái xe đến quán bar xem BJ phá nát màn trình diễn của cô trong cuộc thi tài năng, rồi bị một thành viên giám khảo gạ bán ma túy cho. (Những ai đồng cảm với Hải trong EG đều đang vật vã với chứng nghiện ma túy dưới hình thức này hay hình thức khác).

Một chương sách đặc biệt sinh động tả cảnh Wayne tìm được việc làm thêm cho nhóm tại một lò mổ. Họ được trả tiền để giết mổ những “con heo hoàng đế" – cảm hứng cho tựa sách. “Hoàng đế Hoan lạc”, theo người đọc cảm nhận, không chỉ là Hải, mà còn mở rộng ra nhóm bạn lạc loài của anh, là “hoàng đế” theo nghĩa ngược lại – vừa bất lực như bầy heo, vừa rất xứng hợp với lưỡi dao trong lò sát sinh tàn ác của xã hội Mỹ. Gladness, tiếng Việt nghĩa là “niềm vui” hay “sự hân hoan” không đơn thuần là tên của thị trấn hư cấu trong sách, mà còn là chỉ dấu đầy mỉa mai về những gì mà nước Mỹ không cho phép những nhân vật khốn khổ này cảm nhận – ngoài vài khoảnh khắc ngắn ngủi, bấp bênh. Hoặc có vẻ như Ocean Vương đang nói như vậy.

Vấn đề lớn nhất là, cùng với sự hỗn loạn trong cốt truyện, văn phong cũng rối rắm theo. Cứ như thể Ocean Vương cũng không biết mình muốn kể câu chuyện bằng giọng văn nào.

Một mặt, anh thích gợi lên những nét tinh tế vật lý của con người và đồ vật, cảm nhận chủ quan về nơi chốn, mùa màng; nhiều đoạn trong cuốn sách được viết gần như thơ văn xuôi, dày đặc tính từ và ẩn dụ khéo léo. Tuy nhiên, phong cách này đôi khi không phù hợp với chất hài grunge mà tác giả muốn tạo nên từ những khoảnh khắc vui vẻ của nhóm nhân viên Home Market, hay với góc nhìn sắc bén của anh dành cho những vấn đề xã hội Mỹ.

Giọng văn ấy cũng có phần lạc điệu khi bộc lộ nỗi niềm thương cảm mà nhà văn muốn tưới đẫm vào đời sống các nhân vật. Lời kể nghẹn ngào của Hải về mối quan hệ với mẹ cho ta thấy tình mẫu tử vẫn tồn tại qua bao tổn thương, mất mát và kỳ vọng vỡ tan. Những hồi tưởng của Hải về bà ngoại, hay liên hệ sống động giữa Hải với người anh họ Sony, cũng tương tự. Rõ ràng là Ocean Vương đang cố gắng khơi gợi những cảm xúc sâu sắc xuất phát từ trái tim và vững bền ngay cả khi cuộc sống tăm tối vô cùng. Tuy nhiên, chính đam mê miêu tả dày đặc của tác giả thường cản đường anh. Ocean Vương hay sa đà vào dẫn dắt nhân vật qua đủ loại tình huống, săm soi tiểu tiết  trong cảm xúc của chính anh về họ, hoặc thổi phồng lời nói của họ thành những diễn văn đao to búa lớn, đến nỗi cảm xúc – cùng với những tầng nghĩa lẽ ra phải sâu sắc – không thể truyền tải đến người đọc.

Nhưng tạm gác những lời phê bình sang một bên, thì không thể phủ nhận rằng EG khẳng định Ocean Vương có khả năng nắm bắt những sắc thái tuyệt vọng bằng câu chữ tinh tế, và đôi khi tạo ra chất hài lệch nhịp từ nỗi thống khổ của con người. Có điều gì đó vừa buồn cười, vừa cảm động về ý tưởng đằng sau loạt cảnh giữa Grazina và Hải – Grazina thì bị hậu chấn tâm lý giày vò, còn Hải – cậu thiếu niên Việt Nam gầy gò – cố gắng kéo bà về lại hiện thực bằng cách tưởng tượng mình là lính thủy đánh bộ Mỹ đang giải cứu Grazina. Suy cho cùng, hài hước có thể giúp phục hồi tinh thần, bằng cách chạm vào cảm giác kết nối sâu sắc giữa người với người – kết nối thường bị loại trừ trong đời sống thường nhật vốn thiếu vắng tưởng tượng và mơ mộng.

Vấn đề không nằm ở ý tưởng, mà ở cách Ocean Vương triển khai nó. Khi những cảnh nửa cảm động, nửa quái gở giữa Hải và Grazina xuất hiện quá nhiều, rải suốt cuốn tiểu thuyết dài như thế, người đọc bắt đầu có cảm giác EG đang mắc kẹt trong sự bế tắc.

EG có lẽ nên được xem như một phần nỗ lực của các nhà văn nhằm khai phá những vùng tăm tối – trong tâm hồn và xã hội – hình thành ở những địa phận nước Mỹ, nơi giấc mơ Mỹ không chỉ phai mờ, mà dường như chưa từng tồn tại. Tâm trạng này từng được khắc họa đầy ấn tượng trong tác phẩm phi hư cấu “Khúc bi ca của gã dân quê” (Hillbilly Elegy – 2016) của J.D. Vance, và trên màn ảnh rộng qua Nomadland (2020), bộ phim đạt giải Oscar của Chloé Zhao.

Trong số các nhà văn gốc Việt, Nước Mỹ, Nước Mỹ (2016) của Phan Việt – theo tôi – vẫn là tác phẩm chưa có đối thủ khi giới thiệu góc nhìn Việt Nam về một “nước Mỹ khác”: nơi bản sắc Việt và bản sắc Mỹ phân mảnh rồi tương tác với nhau.

Không thể phủ nhận rằng Ocean Vương đã chọn một chủ đề hóc búa: EG tập trung vào tình đoàn kết giữa những con người dưới đáy xã hội Mỹ – những nỗ lực chật vật để mưu sinh, những hiện thực phũ phàng giữa cuộc sống cận kề bờ vực.

Một số độc giả có thể sẽ khen ngợi tinh thần dấn thân đầy đạo đức, hay cam kết xã hội của Ocean Vương khi chấp nhận thử thách. Nhưng tác phẩm của anh có phải là một cuốn tiểu thuyết mạch lạc hay không lại là một câu chuyện khác.