Thọ Nguyễn

Tình thế – chứ không phải “tình huống” – là khái niệm trung tâm trong tư tưởng của Situationist International (SI), một phong trào có ảnh hưởng sâu sắc đến triết học, chính trị và nghệ thuật hậu chiến châu Âu. Việc dịch sai từ khóa situation thành “tình huống”, cùng với xu hướng giản lược SI thành một phong trào nghệ thuật, không chỉ làm sai lệch bản chất tư tưởng của họ mà còn gây hiểu nhầm trong các thực hành sáng tạo đương đại.

Đặc biệt, khi những thuật ngữ như “nghệ thuật tình huống” được sử dụng để mô tả hoạt động của họa sĩ Asger Jorn – một trong những người sáng lập SI – thì sự ngộ nhận ấy cần được làm rõ: Không có khái niệm nào được gọi là “nghệ thuật tình huống” trong tư tưởng hoặc lịch sử của Situationist International.

Từ “situation” đến “tình thế”

Situationist International được thành lập năm 1957 bởi một nhóm trí thức và nghệ sĩ châu Âu, trong đó có Guy Debord và Asger Jorn. Cốt lõi tư tưởng của họ là sự phê phán xã hội hiện đại – mà Debord gọi là “xã hội diễn cảnh” (la société du spectacle) – nơi đời sống bị tha hóa thành hình ảnh và tiêu dùng. SI chủ trương phá vỡ sự chiếm đoạt ấy bằng cách kiến tạo những tình thế (construction of situations) – những khoảnh khắc sống được tổ chức chủ động, tập thể và có tính cách mạng.

Vì vậy, dịch situation là “tình huống” – một trạng thái bị động, ngẫu nhiên – là không chính xác. “Tình thế” mới là từ thể hiện đúng bản chất chủ động, chiến lược và can thiệp xã hội của khái niệm này. Trong các tài liệu nội bộ, Debord từng cảnh báo về việc sử dụng thuật ngữ “situationism”, coi đó là sự vật hóa phong trào thành một hệ thống tư tưởng cố định mà SI kịch liệt phản đối.

SI không phải là một phong trào nghệ thuật

Mặc dù nhiều thành viên SI từng xuất thân là nghệ sĩ (trong đó có Asger Jorn, Constant, Pinot Gallizio), nhưng Situationist International không tự xem mình là một phong trào nghệ thuật. Họ không sản xuất tác phẩm theo phong cách, không thiết lập lý thuyết mỹ học, cũng không tìm kiếm triển lãm hay công nhận thể chế.

Ngược lại, SI phê phán toàn bộ hệ thống nghệ thuật hiện đại – nơi tác phẩm trở thành hàng hóa, nghệ sĩ trở thành nhân vật trình diễn trong hệ sinh thái thị trường. Theo họ, nghệ thuật không còn là công cụ của giải phóng mà đã trở thành một thành phần của sự chiếm đoạt.

Các phương pháp mà SI sử dụng – như dérive (trôi dạt), détournement (tái định vị hình ảnh/văn bản cũ để lật đổ ý nghĩa), hay psychogeography (địa lý tâm cảm) – đều là những chiến lược can thiệp xã hội, không phải là thủ pháp nghệ thuật.

Vì sao không có “nghệ thuật tình huống”?

Với những lý do trên, không tồn tại khái niệm gọi là “nghệ thuật tình huống” trong hệ tư tưởng của SI. Các học giả nghiên cứu SI đều thống nhất rằng, mặc dù phong trào có ảnh hưởng đến nghệ thuật hậu hiện đại và nghệ thuật kháng thể chế, nhưng chính bản thân SI không định danh mình là một phong trào nghệ thuật, càng không sở hữu một phong cách tạo hình cụ thể nào.

Ngay cả Asger Jorn, người duy nhất trong nhóm sáng lập vẫn tiếp tục vẽ tranh sau khi rút khỏi SI năm 1961, cũng không gọi tranh của mình là “nghệ thuật tình huống”. Jorn xem hội họa như một hành động phản kháng thị giác – ông không ngừng phá vỡ bố cục, sử dụng kỹ thuật xáo trộn, thậm chí từ chối cả khái niệm “hoàn thiện tác phẩm”. Bức tranh Stalingrad (1956–1972), được ông vẽ đi vẽ lại suốt gần hai thập kỷ, là một ví dụ tiêu biểu: không kết thúc, không chủ đề, không thương mại.

Năm 1964, Asger Jorn từ chối giải thưởng Guggenheim bằng một điện tín có nội dung như một bài thơ phản kháng:

“Cút ngay với tiền của mày. Tao từ chối giải thưởng. Tao chưa bao giờ xin.”

Tuyên ngôn ấy – dù mang giọng điệu cảm tính – đã tóm gọn tinh thần của Jorn: một nghệ sĩ không cần hệ thống để xác lập giá trị. Nhưng chính vì vậy, ông cũng không cần đến khái niệm “nghệ thuật tình huống” để định nghĩa công việc của mình.

Bùi Chát và hội họa tình huống (Solverism)

Trong bối cảnh Việt Nam đương đại, họa sĩ Bùi Chát – người vốn được biết đến như một nhà thơ – đã phát triển thực hành hội họa cá nhân mà anh gọi là Hội họa Tình huống (Tên đầy đủ là Hội hoạ Ứng biến Tình huống, cũng có thể có tên gọi khác là Hội hoạ Giải pháp hoặc Solverism). Khác với các trường phái được định danh bằng lý thuyết, Solverism được xây dựng trên nguyên lý đơn giản: vẽ trong tình huống.

Tác phẩm được tạo ra không theo ý tưởng định trước, không bố cục chuẩn bị, không câu chuyện minh họa. Từng vết cọ là một phản ứng với bối cảnh vật lý – cảm xúc – ngẫu biến của khoảnh khắc đang diễn ra. Chính điều này làm cho tranh của Bùi Chát mang tinh thần tự do, phi cấu trúc, và nhiều khi... khó gọi tên.

Dù có tên gọi dễ nhầm lẫn vì gần giống nhau, “Hội họa tình huống” của Bùi Chát không liên quan trực tiếp đến tư tưởng của SI. Nếu SI chống lại nghệ thuật như một định chế, thì Solverism dường như đang tìm một cách hồi phục trạng thái sáng tạo tự do, vượt khỏi khuôn khổ của lý thuyết và thị trường. Một bên là chiến lược hành động tập thể; một bên là quá trình thực hành cá nhân.

Một sự phân biệt cần thiết

Sự gần gũi về mặt ngôn từ (“tình huống” / “tình thế”) giữa Solverism và Situationist International có thể dẫn đến ngộ nhận rằng hai hiện tượng này thuộc cùng một hệ hình tư tưởng và Hội họa tình huống ở Việt Nam là nhánh của SI. Thực tế, chúng được hình thành từ những nền tảng rất khác nhau – cả về bối cảnh lịch sử lẫn mục tiêu sáng tạo.

Vì vậy, khi nghiên cứu hoặc phê bình nghệ thuật có yếu tố phản thể chế, việc xác định đúng thuật ngữ, nguồn gốc và tinh thần tư tưởng là điều cần thiết. Đặc biệt với các từ khóa đã đi vào lịch sử tư tưởng như situation, spectacle, hay détournement, dịch sai hoặc lạm dụng có thể làm biến dạng toàn bộ nhận thức của công chúng về một trào lưu.

Tóm lại

Không có cái gọi là “nghệ thuật tình huống” trong hệ tư tưởng của Situationist International. Không ai trong số họ gọi tranh của Asger Jorn bằng thuật ngữ đó, và chính Debord đã bác bỏ mọi nỗ lực biến SI thành một học thuyết nghệ thuật hay trường phái tạo hình.

Nhưng điều đó không ngăn được tinh thần “tình thế” – tinh thần kiến tạo tự do, phá vỡ cấu trúc, can thiệp vào nhận thức – tiếp tục sống trong các thực hành nghệ thuật hôm nay. Vấn đề không phải là đặt nhãn hiệu, mà là duy trì năng lực chất vấn những cấu trúc đang đóng khung chúng ta.