Nguyễn Xuân Xanh

“Tôi sinh ra ở nông thôn miền Trung, một trong những vùng nghèo của đất nước. Thời tôi còn nhỏ, thập niên 1950 và 1960, cha mẹ, bà con và hàng xóm ai cũng đầu tắt mặt tối, vất vả ngoài đồng ruộng. Mùa đông gió rét mặc không đủ ấm, mùa hè nóng không ngủ được. Qua sách vở, tôi cũng thấy những hình ảnh đó ở hầu hết các vùng khác của đất nước.

Từ nhỏ, tôi biết nhiều nhạc khúc ca tụng đồng quê, nhưng phần lớn nói lên cuộc sống nghèo khó của người dân Việt Nam. Những ca khúc như Nắng lên xóm nghèo, Quê nghèo, Tình nghèo, v.v. đều phản ánh tình trạng đó. Tôi luôn mong đất nước sẽ phát triển, người dân được sống ấm no, hạnh phúc. Tôi nghĩ mong ước đó cũng thể hiện lòng yêu quê hương đất nước một cách cụ thể. Thời trung học, đọc tiểu thuyết Đoạn tuyệt của Nhất Linh, qua suy nghĩ của nhân vật Dũng, tôi bắt gặp một định nghĩa về lòng yêu nước rất phù hợp với mục tiêu phát triển cần có của Việt Nam lúc ấy: “Chiều hôm ấy, Dũng như cảm thấy tâm hồn của đất nước, mà biểu hiện cho đất nước ấy không phải là những bậc vua chúa danh nhân, chính là đám dân hèn không tên không tuổi. Dân là nước. Yêu nước chính là yêu chung đám thường dân, nghĩ đến sự đau khổ của đám thường dân”. Đây là định nghĩa về lòng yêu nước rất hay, rất thiết thực, in sâu vào tâm trí tôi, cho đến bây giờ tôi vẫn nhớ gần như nguyên văn.”

—Trần Văn Thọ

 

Trần Văn Thọ tại một buổi họp mặt ăn tối và làm văn nghệ tại TP Hồ Chí Minh

Sau hơn mười ngày giới thiệu tác phẩm Hồi ức đến Tương lai, tác giả Trần Văn Thọ đã gặt hái liên tiếp những thành công nức lòng có lẽ ngoài sức tưởng tượng. Cộng đồng cảm thấy một luồng gió mới thổi qua Việt Nam. Chỉ trong hai tuần, sách anh đã bán hết. Nhiều tờ báo đưa tin rất tích cực và có những bài điểm sách rất hay.

Một sự tình cờ hay hẹn hò âm thầm từ lâu của người thành phố đối với anh Thọ? Phải chăng họ chờ đợi những “tráng sĩ” thời đại mới của khoa học, kinh tế, văn hóa trở về tiếp sức? Phải chăng họ đã nhìn Trần Văn Thọ như một mẫu người như thế? Anh đi du học từ miền Nam vào những năm cuối của thập niên 1960 thuộc thế hệ đầu tiên. Sau nửa thế kỷ anh “trở về” với bản sắc vẫn rất Việt Nam, càng Việt Nam hơn, càng yêu nước nồng nàn hơn, nhưng không phải sự trở về với cánh đồng, con trâu và cái cày của Phạm Duy, mà với quyển sách, biểu tượng của tri thức mà anh đã tích lũy nửa thế kỷ qua tại nước người với định hướng cho Việt Nam.

Quyển sách của anh là một tác phẩm khai sáng và của lòng yêu nước, cho thấy người Việt Nam có thể sống thế nào để bản sắc văn hóa không bị lu mờ ở xứ người. Lòng tự trọng có lẽ đã đánh thức cuộc sống nội tâm và ý chí vươn lên học hỏi, như lớp sinh viên Nhật Bản Minh Trị. Học hỏi ngành chuyên môn cho đất nước, và văn hóa nước sở tại để làm phong phú thêm văn hóa của mình. Trần Văn Thọ bảo anh “Có hai quê để về”. Tôi nghĩ nhiều hơn. Anh cũng là “sản phẩm của hai nền văn hóa Việt-Nhật” trong sự hài hòa, nói như nhà vật lý Mỹ-Trung giải Nobel Dương Chấn Ninh (C. N. Yang) nói.

Cụ Phan Châu Trinh từng trách nghiêm khắc khi ông nói: “Hay là người mình như kẻ đã hư phổi rồi, cho nên một nơi có thanh khí như nước Nhật mà cũng không thở nổi chăng?”. Sau chuyến thăm Nhật Bản đầu thế kỷ XX, cụ Phan kêu gọi người Việt hay nhanh chóng thay đổi văn hóa để phát triển như người Nhật. Ông nhìn thấy sự chênh lệch quá lớn. Nay hậu duệ Trần Văn Thọ cho thấy, có một người Việt Nam đã biết sống khác, và hít thở khí trời trong lành của Nhật Bản để làm giàu cho văn hóa và tri thức khoa học của mình, một người Việt Nam đạt tới status của giới tinh hoa Nhật Bản về nghiên cứu kinh tế và lúc nào cũng đau đáu với vận mệnh của đất nước. Anh xuất bản nhiều sách kinh tế, viết bài cho nhiều báo, góp ý cho nhà nước đều đặn ngay từ thời khó khăn của Đổi mới. Trong Trần Văn Thọ tôi thấy bóng dáng của một Phan Châu Trinh trẻ tuổi đã kiên trì truyền bá khai sáng, “khai dân trí, chấn dân khí” nhiều thập niên liền. Chúng ta thua người Nhật Minh Trị về nhiều mặt, trong đó quan trọng nhất là thiếu một tầng lớp trí thức khai sáng có lý tưởng yêu nước nồng nàn, giàu trí tuệ, nhận ra vấn đề ở tầm vóc thế giới và nhìn thấy con đường tất yếu phải đi, như Trần Văn Thọ hôm nay.

Thế là tôi suy nghĩ về những điều kiện sâu xa hơn, cơ bản hơn của phát triển, những điều kiện thuộc phạm trù văn hóa, tình tự, khát vọng, hoài bão. Nghiên cứu trường hợp Nhật Bản, tôi rút ra một khái niệm tổng hợp nhất: năng lực xã hội. Năng lực xã hội là năng lực và tố chất của các nhân tố cấu thành xã hội, cụ thể là chính trị gia, quan chức, lãnh đạo kinh doanh, trí thức và tầng lớp lao động. Mỗi nhân tố này phải có những tố chất nào để thúc đẩy kinh tế phát triển. Dĩ nhiên, tố chất quan trọng của chính trị gia là năng lực lãnh đạo, của quan chức là năng lực quản lý hành chính, của giới kinh doanh là tinh thần doanh nghiệp. Nhưng trong trường hợp Nhật Bản, không phải chỉ có các tố chất đó. Tôi nghiệm thấy rằng tố chất chung nhất của chính trị gia, của quan chức, của nhà kinh doanh Nhật Bản là lòng yêu nước, lòng tự hào dân tộc và phải là những người có văn hóa, có giáo dưỡng [Nguyễn Xuân Xanh in nghiêng]. Tố chất này biểu hiện rất rõ qua những câu chuyện về lãnh đạo chính trị, quan chức, và những nhà kinh doanh tiêu biểu thời Minh Trị, cũng như thời phục hưng hậu chiến và khởi đầu giai đoạn phát triển thần kỳ 1955-1973.

— Trần Văn Thọ

Nhật Bản là đất nước từng sớm chọn Văn minh-Khai sáng (Bunmei-Kaika) làm khẩu hiệu của đổi mới, của khát vọng thực hiện “Khoa học phương Tây, Đạo đức phương Đông”, đẩy mạnh ngay công nghiệp hóa, để bắt kịp phương Tây, điều mà thế hệ của cụ Phan Châu Trinh đã từng mơ ước. Họ từng có một văn hóa đọc và giáo dục nổi tiếng thuộc hàng đầu thế giới, cũng như nghệ thuật rất phát triển trong thời Edo (1615-1868) với vô số tác phẩm hội họa nổi tiếng, như tấm bình phong hoa Diên Vĩ của Ogata Kōrin, tấm bình phong Một trăm chàng trai trẻ của nghệ nhân Kano Einō, hoặc Phong cảnh dưới ánh trăng của Kanō Tan’yū, bộ mười hai tập Truyện tranh cuộn Yamanaka Tokiwa của nghệ sỹ Iwasa Matabei, Ba mươi sáu cảnh núi Phú Sĩ của Katsushika Hokusai, các tuyệt tác của Utagawa Hiroshige như Cơn mưa bất chợt trên cầu, Tuyết buổi tối ở Kanbara từ loạt tranh Năm mươi ba chặn của (con đường) Tōkaidō, vân vân. Tất cả đều cực kỳ sáng tạo và lôi cuốn. Nghệ thuật thời Edo của một Nhật Bản tỏa quốc, yên bình, với kinh tế, văn hóa thành thị, giáo dục, nghệ thuật đều đồng loạt phát triển, là một kỳ quan. Thời gian đóng kín cửa 250 năm cũng là thời gian bừng dậy sức sống sáng tạo mãnh liệt nhất của dân tộc Nhật. Từ đó chúng ta dễ hiểu sức sống mãnh liệt của giai đoạn Minh Trị khi đất nước mở cửa phát triển toàn diện trện tất cả các lãnh vực khoa học, công nghệ, sản xuất, kinh tế, văn hóa. (Xem bài Nghệ thuật thời kỳ Edo (1615-1868) và bài Tại sao người Nhật mê đọc sách?)

Thời đổi mới Minh Trị, người Nhật từng có tham vọng lớn bắt kịp nền văn hóa phương Tây “tạo dựng sự hài hoà của hai nền văn hoá này và nâng cao nền văn minh phương Đông lên tầm cao của nền văn hoá phương Tây để cho hai nền văn hoá cùng tồn tại trong hài hoà” như nhà sáng lập Đại học Waseda Ōkuma Shigenobu tuyên bố, trường mà Trần Văn Thọ đã nghiên cứu và giảng dạy nhiều thập kỷ. Sự thật họ đã thực hiện được những điều kỳ diệu đó. Lịch sử của Nhật Bản là một chuỗi những thành tựu kỳ diệu. Trần Văn Thọ là người đã trưởng thành trong nền văn hóa sáng tạo của Nhật Bản, và tiếng nói của anh có ẩn chứa di sản đó.

Giao lưu và giới thiệu sách Hồi ức đến Tương lai tại Đại học Văn Lang sáng thứ Năm, ngày 5 tháng 6, 2025.

Toàn cảnh buổi giới thiệu sách.

Tôi ao ước hàng triệu người Việt đang làm ăn nhỏ trên đường phố, số phận bấp bênh, hãy đọc Hồi ức đến Tương lai của Trần Văn Thọ để tâm hồn ươm mầm hy vọng rằng có một lối thoát nghèo bằng tri thức kinh tế, khoa học, công nghệ, để tiến lên “dân giàu nước mạnh, dân chủ, văn minh”, là điều hoàn toàn có thể đạt được, để tìm lại con người thiên phú, sống đúng theo calling của mình. Trời không sinh ai trên, ai dưới, như nhà khai sáng Fukuzawa Yukichi một thế kỷ rưỡi trước tuyên bố như một khẳng định sự bình đẳng và quyết tâm của dân tộc Nhật. Số mệnh con người hoàn toàn do chính con người định đoạt, bằng ý chí, bằng con đường học hỏi, làm giàu tri thức và đức hạnh. Không định mệnh nào bắt chúng ta phải lạc hậu, nghèo nàn mãi nếu chúng ta không muốn. Họ sẽ thấy giá trị lao động của họ, GDP của họ lớn hơn nhiều chứ không phải nhỏ bé như hôm nay. Họ sẽ thấy bầu trời mở rộng ra nhiều, chứ không chật hẹp như hôm nay. Và kèm theo đó, cơ hội của họ mở rộng hơn nhiều. “Trở ngại trên con đường cũng chính là con đường”, như vị hoàng đế La Mã Marcus Aurelius viết trong tác phẩm Suy ngẫm của mình như một sự chấp nhận thách thức của hoàn cảnh, Một dân tộc sinh ra là con cháu của anh hùng, không thể để mình lạc hậu vì kém hiểu biết, thiếu dũng cảm để tự đổi mới và vươn lên cất cánh. Dân tộc đó cần ý thức lại di sản tinh thần to lớn của mình để ngẩng mặt đi tới, như một dân tộc có văn hóa, điều mà Trần Văn Thọ có lẽ muốn truyền đạt qua tác phẩm của anh.