Nguyễn Hữu Việt Hưng
Bộ ba Ký ức của Lửa (Memory of Fire) là kiệt tác của văn hào Urugoay, Eduardo Galeano (1940-2015). Ông được người đời mệnh danh: Một khổng lồ văn học của Di sản Mỹ Latinh.
Bộ ba này được viết từ 1982 đến 1986, nguyên gốc bằng tiếng Tây Ban Nha: Memoria del fuego, gồm ba tập:
Volume I: Genesis (Sáng thế),
Volume II: Faces and Masks (Mặt và Mặt nạ),
Volume III: Century of the Wind (Thế kỷ của Gió).
(Chỉ nghe đầu đề thôi đã thấy gai người.)
Quãng tháng 10/1989, tôi tần ngần mãi trước khi mua (bản tiếng Anh) của bộ ba này trên Đại lộ Telegraph, đại lộ đi bộ, nơi tập trung hồn vía của Berkeley, thành phố duyên dáng bên vịnh San Francisco, có Cầu Cổng vàng huyền thoại. Sở dĩ phải “tần ngần” trước khi mua là vì dạo đó Việt Nam đói lắm, vừa trải qua trận đói 1988, mua sách tức là đánh thẳng vào dạ dày của cả gia đình tôi. Sau một năm làm việc tại viện Toán MSRI, tháng 7/1990 tôi đem bộ sách về nước.
Sách mang về Hà Nội, có ông bạn tôi, làm nghề xuất bản, thích quá, bèn mượn cả bộ, quyết dịch rồi xuất bản. Đầu tiên là việc chọn dịch giả. Bộ sách này đương nhiên khó dịch. Năm tháng cứ trôi đi, mà mãi không thấy sách ra. Nhiều năm sau, ông bạn bảo tôi rằng: “Bộ sách kén độc giả lắm, đầu tư để in phải mất vài trăm triệu, mà bán giỏi lắm chỉ được 20-30 bộ”. Khi đã không còn hy vọng xuất bản, tôi đòi lại cả ba tập sách, thì ông bạn sau mấy lần chuyển nhà đã không còn biết để sách ở chỗ nào. Tôi cứ chờ ông ấy tìm sách mãi, nhùng nhằng mất nhiều năm.
Nhưng bạn tôi là người trọng chữ tín, và may thay bây giờ việc mua sách ở Mỹ không còn khó như vài chục năm trước, nên ông ấy vừa gửi mua bộ sách bên Mỹ, và sáng 20/8/2018 đã đem trả sách cho tôi.
Vậy là tôi gặp lại Cố nhân, Ký ức của Lửa, sau 29 năm ròng.
Lời bình từ hơn 25 năm trước, bây giờ mới nói:
Phát minh vĩ đại đầu tiên của loài người là chế ngự lửa, tạo ra và giữ được lửa. Kể từ đó, lửa song hành với loài người, chứng kiến sự thăng trầm của con người. Nói đến Ký ức của Lửa cũng là nói đến cuốn sử biên niên của loài người, từ mông muội đến văn minh.
Nhận ra Lửa có Ký ức là một tư duy tầm cỡ nhân loại, chẳng những chỉ xuất hiện một lần trong đời người, mà chỉ có thể là sản phẩm của một trong những bộ óc khổng lồ nhất của loài người.
Khi Lửa đã có Ký ức, thì về nguyên tắc Lửa có thể đam mê, có thể yêu, ghen, vui, buồn, vỡ mộng, và có thể... làm bất cứ chuyện gì thuộc về con người… Bất cứ sự “biến dạng”, “xào xáo” nào của Ký ức của lửa cũng đều nực cười.
Có anh cầm bút nước Nam ta cho Lửa mất… Linh hồn. Việc cho Lửa mất… cái đó chỉ là một lối làm dáng ngôn từ, tự ngắm vuốt, vô nghĩa về nội dung. Hình như anh ta được tâng bốc. Hơn một phần tư thế kỷ qua, tôi cứ tủm tỉm cười cái anh chàng này. Chẳng hiểu nếu Eduardo Galeano mà biết tiếng Việt thì sao nhỉ?
Song trộm nghĩ, biết bao nhiêu việc chứng cớ rành rành, cũng chỉ ồn lên một lúc, rồi đâu vẫn hoàn đấy.
Cho nên, Lửa có mất… dạy thì cũng chẳng sao.
Tái bút: Chưa dám hứa. nhưng nếu có hứng và có thời gian, tôi sẽ dịch vài “đoản văn” trong Ký ức của Lửa để bà con thưởng lãm chơi.
(Bài đã đăng trên FB ngày 20/8/2018 – Văn Việt)